Özet:

Toplumsal hayatta önemli bir yere sahip olan dinî metinler, tarih boyunca insanları etkileyen sosyolojik unsurlardan olmuştur. Bu bağlamda İslam ilim kültür tarihi boyunca bu hususa dikkat edilmiş ve özellikle ahlaki değerleri konu edinen edebî eserlerde Kur’ân ve sünnetten esinlenerek muhatabın etkilenmesine çalışılmıştır. İslâmî dönemde gelişen ve olgunlaşan Arap dili ve edebiyatının disiplinlerinden meânî, beyân ve bedî’ gibi belâgat ilimleri, Kur’ân ilimleri çerçevesinde ortaya çıkmış ve tarihî süreç içerisinde tekâmül etmiştir. Bu nedenle söz konusu belâgat ilimleri başta olmak üzere diğer İslâmî ilimlerin de başlangıçta olduğu gibi olgunlaşma safhasından sonra da Kur’ân-ı Kerîm ile irtibatı devam etmiştir. Bu nedenle Kur’ân-ı Kerim her zaman bu ilimlere esin kaynağı olmuştur. Böylece İslami ilimler alanında kaleme alınan birçok eser Kur’ân’a başvurmuş ve temas ettiği ana konuları Kur’ân âyetlerine müracaat ederek dile getirmiştir. Bu eserlerden biri de ahlak, itikad ve âdâb-ı muâşeret konularını ihtiva eden ve Osmanlının son dönem âlimlerinden Molla Halîl es-Si‘irdî’nin telif ettiği Nehcu’l-enâm li nef‘i’l-‘avâm adlı eserdir. Bu çalışmada Molla Halîl es-Si‘irdî’nin adı geçen eseri, Kur’ân’dan iktibas bağlamında ele alınarak şu hususlara değinilmiştir: Molla Halîl es-Si‘irdî’nin hayatına ilişkin kısa bir girişle başlanmış ve Si‘irdî’nin İslami ilimlerde telif ettiği başlıca eserleri hakkında bilgiler verilmiştir. Sonrasında iktibas sözcüğünün lügat ve kavramsal anlamına dair bilgiler verilerek bu söz sanatının çeşitlerine ve Arap edebiyatındaki önemine işaret edilerek örnekler üzerinden izah edilmiştir. Daha sonra başta Arap dili olmak üzere farklı alanlarda birçok çalışmaları olan Molla Halîl es-Si‘irdî’nin kaleme almış olduğu Nehcu’l-enâm adlı eserinde Kur’ân’dan iktibas konusu incelenmiştir. Bu bağlamda Si‘irdî’nin adı geçen eserinde Kur’ân’dan iktibas sanatına ilişkin uygulamaları araştırılmıştır. Bu çerçevede söz konusu eserde, Arap belâgatının alt disiplinlerinden biri olan bedî‘ ilminin muhassinât-ı lafzî (lafzı güzelleştiren sanatlar) sanatlarından iktibâs sanatına ilişkin uygulamalar belirlenmeye gayret edilmiştir. Bu kapsamda Si’irdî’nin eserinde Kur’ân’dan iktibasların yapıldığı âyetler tespit edilmiş ve söz konusu âyetler meâlleriyle beraber verilmiştir. Bunun yanı sıra tefsir kaynaklarına başvurularak söz konusu âyetlere ilişkin müfessirlerin görüşleri nakledilmiştir. Daha sonra müellifin iktibasa başvurarak zikrettiği ifadelerin Kur’ân’daki bağlamları ile zikredildiği beyitlerdeki bağlamları karşılaştırılarak aralarındaki münasebet yönü ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Bununla beraber söz konusu eserde iktibasın anlam ağına giren ve bazı belâgat kaynaklarında iktibas ile bağlantılı olarak değerlendirilen “tazmîn, akd ve telmîh” gibi edebî sanatlara dair örnek uygulamalar araştırılıp tespit edilmeye çalışılmıştır Tespit edilen ifadelerin adı geçen hangi edebî sanatın kapsamına girdikleri ve bu edebî sanatlarla hangi âyetlere gönderme yapıldığı belirlenmeye gayret edilmiştir. Bu edebî sanatlarla işaret edilen âyetlere ilişkin mülahaza ve değerlendirmelere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: