Abstract:

Bireyin yaşadığı yerle/mekânla ilişkisi onun fiziksel olduğu kadar kültürel ve sosyal hayatını da etkilemektedir. İslam âlimleri bu çerçevede fiziki coğrafya-insan ilişkisine dair birçok eser ve fikir ortaya koymuşlardır. Bu açıklamaların klasik genel coğrafya anlayışı açısından en değerli olanı hiç şüphesiz “yedi iklim” fikridir. Dünyayı yaşanılabilir/meskûn yerler/bölgeler açısından sınıflandırmayı ifade eden bu yaklaşım insan-âlem diyalektiğinin kavranılmasına önemli katkılarda bulunmuştur. Müslüman coğrafyacıların dünya merkezli evren modeli üzerine kurulu Batlamyus’un eserlerine ulaşmalarının bir sonucu olarak ortaya çıkan “Yedi İklim” nazariyesi beraberinde beşeri/sosyal coğrafyanın unsurlarını barındıran bir anlayışı da doğurmuştur. Medeniyetin/ümranın kurulmasında coğrafi ve iklimsel şartların oynadığı rolün ne seviyede olduğu tartışılmıştır. Ancak gelişen teknoloji ile coğrafi şartların toplumlar üzerindeki tahakkümü büyük ölçüde kırılmış görünmektedir. Bu durum özgürlük ve sorumluluk ilişkisi noktasında kader algımızın da değişmesine yol açmaktadır. Çalışmamızda bu anlayışı Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin İlmü'l-Ȃfȃk ve'l-Enfüs ve İbnHaldûn’un Kitâb’ül-İber adlı umumi tarihe dair eserine giriş mahiyetinde yazdığı ve çoğu zaman müstakil bir eser olarak telakki edilen Mukaddime adlı eserleri üzerinden incelemeye çalışacağız. Ayrıca bu çalışma ile İslam âlimlerinin coğrafya ve insan konusunda nasıl bir yaklaşım sergilediklerini göstermeye ve Semerkandî özelinde Allah-âlem ilişkisi açısından tabiatın ve tabiata bağlı yaşamın ortaya çıkışındaki bilinçli tasarımı da aktarmaya gayret edeceğiz. Diğer yönden ise İbn Haldûn’un olayları, bir coğrafi bakış açısı yöntemi olan bütüncül yaklaşım ile nasıl izah etmiş olduğunu ve kendisinden asırlar sonra meydana gelen modern coğrafyaya nasıl bir katkı sunmuş olduğunu anlatmaya çalışacağız. Makalemiz genel anlamda zikrettiğimiz iki âlimin anlayışlarının benzer ve farklı yönlerinin izahını da içerisinde barındıracaktır. Sonuçta ise iklimin/coğrafyanın insana olan etkisinin cebri/fatalist bir muhtevaya sahip olup olmadığını İbn Haldûn’un determinist coğrafi fikri ve Semerkandî’nin imanî ve ahlakî bir sorumluluk olduğunu düşündüğü, marifetullah anlayışı üzerinden irdeleyeceğiz. Makalemiz sonucunda cevabını bulmaya çalıştığımız soru, “coğrafya kader midir?” sözünün İbn Haldûn’a aidiyeti sorunu ve insan fiilleri açısından değerlendirilmesidir. Çalışmamızda söylem analizi tekniği ile karşılaştırma yöntemi kullanılmıştır.

Keywords: