Özet:

Birçok farklı börülce [Vigna unguiculata (L.) Walp.] yerel çeşitleri halen Türkiye'de tarlalarda yetiştirilerek üretici şartlarında muhafaza edilmektedir. Börülcenin iki ssp.’i Türkiye'de yetiştirilmektedir. Bunlar: Vigna unguiculata subsp. sesquipedalis (L.) Verdcourt ve Vigna unguiculata subsp. unguiculata. Börülce, "börülce" olarak bilinen ve "acebek", "loğlaz", "lolaz", "lübye", "koca fasulye", "karnıkara", "sarı gelin" gibi farklı yerel isimlere sahip olup, Ege, Akdeniz ve Güney Marmara Bölgelerinde popüler ve önemli bir baklagil türüdür. Bu arazi koşulları, ticari çeşitlere kıyasla daha kaliteli, kötü tarımsal-çevre koşullarında verim veya dayanıklılığın daha iyi olması, çiftlik ailesi tarafından takdir edilen belirli özellikler gibi geleneksel kullanımlar da dahil olmak üzere çeşitli nedenlerle küçük aile çiftliklerinde yetiştirilmektedir. Yerel çeşitler gıda ile ilgili olduğundan, 'geleneksel tarım sistemleri' altında muhafaza edilmekle kalmaz, özellikle ‘gelenek nedeniyle’ muhafaza edilir. Börülce de dahil olmak üzere yerel çeşitler ülkemizde halen “niş pazar”larda (dar bir tüketici grubunun istek ve gereksinmelerini karşılayan pazarlar) pazarlanmaktadır. Bununla birlikte, çoğu bahçe bitkileri ve ihmal edilmiş bitkiler, esas olarak yetiştiren çiftçilerin yaşlanmakta olması nedeni ile büyük tehdit altındadır. Börülce diğer baklagillere göre kuraklık, yüksek sıcaklıklar ve biyotik streslere daha iyi adaptasyon göstermektedir. Börülce, taze taneleri ve baklası yanında kuru taneleri ile de farklı yemekler olarak tüketilmekte ve Türkiye'de yöre halkının beslenmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Türkiye'deki börülce yerel çeşitlerine ait populasyonlar Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsünün Ulusal Tohum Gen Bankası'nda survey, toplama, ex-situ olarak korumaya tabi tutulmuş ve agro-morfolojik olarak da değerlendirilmiştir. Başta Ege, Akdeniz ve Güney Marmara Bölgelerinden olmak üzere toplam 253 yerel çeşit örneklerinin 41 kalitatif ve kantitatif özellikleri agro-morfolojik olarak belirlenmiştir. Tüm yerel çeşitler, gözlemlenen karakterler açısından yüksek oranda farklılık göstermiştir.Gıda ve Beslenme Projesi için Biyoçeşitlilik projesi önceliği Türkiye’nin yeterince kullanılmamış türler arasında olan börülce yerel çeşitleri üzerinde çeşitli çalışmalar yürütmek olmuştur. Survey sırasında etno-botanik ve geleneksel tarım sistemlerine aitbilgiler kaydedilmiştir. Sosyo-ekonomik çalışmalar, monografi tekniği ile ayrıntılı veriler edinmek için yürütülmüştür. Veriler, yüz yüze görüşmelerle 23 üretici / çiftçi ve 67 tüketiciyle yapılarak kaydedilmiştir. Hasattan tüketime sürecin tamamlanması için yapılan araştırmalar, geleneksel bilgi ile ilgili bilgileri yüklemek, politikanın geliştirilmesi ve bilgi edinmeye yardımcı olmak için pazarlama fırsatı fikrini oluşturmak üzere yürütülmüştür. Anketler süresince etno-botanik bilgi, taze ve kuru börülce yemekleri ile börülce üretiminde uygulanan geleneksel çiftçilik yöntemleri kaydedilmiştir.Anketin uygulandığı kitlenin yaş ortalaması genel olarak 53'tür ve % 76'sı ilkokul diplomasına sahiptir.Tüketicilerin büyük çoğunluğu börülceyi haftada 1-2 kez diyetlerinde kullanmaktadırlar.Hanehalkı börülce tüketimi yıllık 21,9 kg ve kişi başına düşen tüketim yıllık 6,3 kg'dır. Tüketim % 76,1 oranında olup, hasat edilen tutarın % 61,7'si pazarlanmaktadır. Ege Bölgesi’nden toplanan taze ve kuru börülce yerel çeşitleri baklasına ait gıda bileşimleri, besin değerlerini değerlendirmek için de belirlenmiştir. Börülce örneklerinin bazı besin ve mineral içerikleri standart yöntemler ve referans değerler kullanılarak analiz edilmiştir.Çalışma; kuru börülce tanelerin protein, diyet lifi, çinko, potasyum ve demir içerdiğini ve zengin bir kaynağı olduğunu göstermektedir. Kuru börülce tanesi, yüksek diyet lifi içeriğiyle bağırsak fonksiyonunu düzenleyerek sindirim problemlerine iyi bir çözüm olabilir. Taze taneler de yüksek diyet lifi, potasyum ve çinko içermektedir. Börülce yemekleri iyi besin kaynaklarıdır ve sağlıklı diyet için katkı sağlar.  

Anahtar Kelimeler: