ASOS INDEKS
Görüntüleme
17
İndirme
1
XIX. yüzyılın Türkistan’ın önde gelen âlim, devlet adamı ve tarihçilerinden olan Muhammed Yunus Can, Taşkent’te doğmuştur. Devrin önde gelen âlimlerinden dersler alan Yunus Can, eğitimini Hokand ve Taşkent’te tamamlamıştır. Yeteneğiyle kısa sürede sivrilen Yunus Can, 1850’li yıllardan itibaren Hokand Hanlığı’nda gelişen siyasi olaylarda aktif rol oynamış, Alikuli ile Hüdayar Han’ın arasındaki iktidar mücadelelerinde Alikuli’nin yanında yer almıştır. Alikuli’nin iktidarı ele geçirmesinden sonra Yunus Can’ın yükselişi de ivme kazanmış, kısa süre içinde önce Şigavul, bir müddet sonra da Dadha rütbeliğine yükselmiştir. Ali Kuli’nin vefatından sonra, Kaşgar Devleti’ne giderek Yakub Beg’in hizmetine girerek önce mühürdarı, kısa bir süre sonra da devletin ikinci önemli şehri olan Yarkend’in valiliğine getirilmiştir. Yakub Beg’in en çok güvendiği adam olan Yunus Can, yaklaşık on iki yıl Yarkend ve civarındaki şehirlerin yönetiminden sorumlu olmuştur. Bu süre zarfında özellikle İngiltere’den/Hindistan’dan Yakub Beg’i ziyarete gelen resmi ya da gayrı resmi elçileri Doğu Türkistan sınırlarından girdikten sonra ilk karşılayan kişi olmuştur. İngiliz elçiler önce Yarkend’de Yunus Can tarafından karşılanmış, ağırlanmış, burada ilk görüşmeler onunla yapılmıştır. Yakub Beg’in ölümünden sonra onun yerine geçen Beg Kuli Beg’i desteklemiş; önce kardeşiyle girdiği taht mücadelesinde, ardından hükümdarlığını tanımayan beylerin önderliğinde çıkarılan ayaklanmalarda Beg Kuli Beg’in yanında yer almış ve isyanların bastırılmasında ona yardımcı olmuştur. Ancak devlette bu meseleler vuku bulurken Mançular Kaşgar’ı ele geçirmiştir. Bunun üzerine Yunus Can, Hokand’a geri dönmüştür. Hokand’a döndükten sonra burada bir müddet kadılık yapan Yunus Can, ayrıca Hanlık tarihiyle ilgili eserler yazmıştır. Hem Hokand Hanlığı’nda hem de Kaşgar Devleti’nde etkin biri olan Yunus Can’ın başarısının başlıca nedeni maceradan uzak ve aklıselim tutumudur. Bu özelliği Ali Kuli ve Yakub Beg üzerinde tesirli olmuş, onların takdir ve güvenlerini kazanmasını sağlamıştır. Devlet yönetiminde savaştan çok müzakereler yoluyla sorunların çözülmesini tercih eden Yunus Can, silahlara başvurmanın son çare olması ve sorunun masa başında çözülmesi gerektiğini savunmuştur. Ayrıca gerek aldığı eğitim gerekse şahsi eğilimlerinin uzantısı olarak bilime ve sanata önem vermesi, dönemin önde gelen sanatkârlarını ve bilim adamlarını koruması; hat, belagat, edebiyat, tarih gibi sanatlara ilgi duyması ve bu alanlarda eserler vermesiyle çok yönlü bir devlet adamı portresi çizmiştir. Yunus Can, birçok vasfının yanı sıra özellikle tarih alanındaki çalışmalarıyla XIX. yüzyıl Türkistan tarihine önemli katkılarda bulunmuştur. Hokand Hanlığı’nın yükseliş ve çöküş sürecini ele aldığı (Ali Kuli Emir-i Leşker Tarihi, Tuffe-i Taib ve Hakikat’ül-Enver) üç kitap yazmıştır. Adı geçen kitaplar Hokand Hanlığı, Fergana ve Türkistan’ın Rusya tarafından işgali konularında önemli birer kaynak niteliğindedir. Bu çalışmada, devlet adamlığının yanında âlim, tarihçi kimliğiyle de öne çıkan Molla Muhammed Yunus Can’ın hayatı, faaliyetleri ve eserleri incelenerek, tarih sahasındaki yeri belirlenmeye çalışılmıştır.
One of the leading scholars, statesmen and historians of the 19th century in Turkestan Muhammed Yunus Can was born in Tashkent. Yunus Can, who took lessons from the leading scholars of the time, completed his education in Kokand and Tashkent. Yunus Can, who excelled in a short time with his talent, played an active role in the political events that developed in the Kokand Khanate since the 1850s, and stood by Alikuli in the power struggles between Alikuli and Hüdayar Khan. After Alikuli's seizure of power, Yunus Can's rise also gained momentum, and in a short time he was first promoted to the rank of Shigavul and then Dadha. After Ali Kuli's death, he went to the Kashgar State and entered the service of Yakub Beg, and was first appointed as the private secretary and, shortly after, the governor of Yarkend, the second important city of the state. Yunus Can, Yakub Beg's most trusted man, was responsible for the management of Yarkend and its surrounding cities for about twelve years. During this period, he had been the first person to greet official or unofficial ambassadors, especially from England/India, who came to visit Yakub Beg once they entered the borders of East Turkestan. The British ambassadors were first welcomed and hosted by Yunus Can in Yarkend, and the first meetings were held with him. After Yakub Beg's death, he supported Beg Kuli Beg; he took Beg Kuli Beg’s side firstly in the struggle for the throne with his brother, and then in the uprisings led by the Begs who did not recognize his reign, and helped him in suppressing the rebellions. However, while these issues were occurring in the state, the Manchus captured Kashgar. Thereupon, Yunus Can returned to Kokand. Yunus Can, who worked as a kadi for a while after returning to Kokand, also wrote works on the history of the Khanate. The main reason for the success of Yunus Can, who was an active person in both the Kokand Khanate and the Kashgar State, is his non-adventurous and common sense attitude. This personality trait had an impact on Ali Kuli and Yakub Beg, and made him gain their appreciation and trust. Yunus Can, who preferred to solve the problems through negotiations rather than war in state administration, argued that the use of weapons should be the last resort and that the problem should be solved at the table. He also came across as a versatile statesman by giving importance to science and art, protecting the leading artists and scientists of the period, being interested in arts such as calligraphy, rhetoric, literature and history, and producing works in these fields as an extension of his education and personal tendencies. Especially with his works in the field of history, Yunus Can made important contributions to the history of 19th century Turkestan as well as his many qualifications. He wrote three books (Ali Kuli Emir-i Leşker Tarihi, Tuffe-i Taib and Fikir'ül-Enver) on the rise and fall of the Kokand Khanate. The aforementioned books are important resources on the Russian occupation of Kokand Khanate, Fergana and Turkistan. In this study, the life, activities and works of Molla Muhammed Yunus Can, who stood out as a scholar and a historian as well as a statesman, were examined and his place in the field of history was tried to be determined.
Makale Detay 
Benzer Makaleler
PDF Görüntüle
Dergi Bilgisi
Eseri Dinleyin
Alıntı Yap
Bu Sayfayı Yazdırın
Paylaş
Mendeley
