Özet:

İsim hâl ekleri isimleri isimlere, edatlara, fiillere, bağlaçlara bağlayarak onların cümlede görev almasını ve farklı anlamlar kazanmasını sağlayan çekim ekleridir. Bu ekler isimlerle isimler, isimlerle fiiller arasında ilişki kurmayı sağlar. Yapılan araştırmalar ve dilbilimcilerin görüşleri isim hâl eklerinin sayısı ve adlandırması hususunda görüş ayrılıkları olduğunu göstermektedir. Bu çalışmada isim hâl ekleri yalın hâl (nominative), belirtme hâli (accusative), yönelme hâli (dative), bulunma hâli (locative), ayrılma hâli (ablative), vasıta hâli (instrumental), eşitlik hâli (aquative) ve tamlama hâli (genetive) olmak üzere sekiz başlıkta ele alınacaktır. İsim hâl eklerinin her birinin ayrı ayrı işlevi vardır. Ancak yakın görevde olan hâl eklerinin Eski Türkçe döneminden itibaren birbirinin yerine kullanıldığı araştırmacılar tarafından tespit edilmiştir. Buna örnek olarak +DAn ayrılma hâli ekinin vasıta, bulunma ve yönelme hâli yerine kullanımı; belirtme hâli ekinin yönelme hâli yerine kullanımı gösterilebilir. Bu durumun nedenleri araştırmacılar tarafından; şekil ve işlev olarak eklerin birbirine yakın olması, eskicil bazı yapıların devam etmesi, fiillerin kazandığı farklı anlamlara göre ek isteminin değişmesi ve eklerin oluşma biçimleri olarak belirtilmiştir. Ve bu kullanım şekli araştırmacılar tarafından genellikle “hâl eki nöbetleşmesi”, “derin yapı-yüzey yapı”, “fiil-tamlayıcı ilişkisi / istem” gibi başlıklarla ele alınmıştır. Bu çalışmada XVI. yüzyılda saray çevresinde sultanın himayesinde yetişmiş, tezkirelerden edinilen bilgiler ve şiirlerindeki dil ve üslup doğrultusunda eğitimli olduğu anlaşılan Cenabi Paşa Divanı’nda yer alan hâl eki kullanımları incelenmiştir. Araştırmalar neticesinde tespit edilen hâl eki nöbetleşmeleri Gürer GÜLSEVİN’in çalışmaları doğrultusunda sınıflandırılmış ve elde edilen sonuçlar tablo hâlinde sunulmuştur. Böylece, bu alanda yapılmış çalışmalara katkı sağlamak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler: