Özet:

Fıkıh usulünde kıyasın rüknü olarak gösterilen “illet” kavramının mahiyeti, işlevi ve tespiti hakkında mantık, kelam ve fıkıh usulü ilimleri bağlamında çok yönlü ve derinlikli görüş ayrılıkları bulunmaktadır. İllet hakkındaki tartışmalarla şekillenen illet teorisi, hükmün herkes tarafından anlaşılabilir, gayet açık, belirgin bir niteliğe bağlanması çabasının ürünüdür. Fıkıh usulünde illete yönelik itirazlar hakkında mütekellimin ve fukaha yöntemlerine göre yazan usulcüler, itirazların sayısı hakkında birbirinden farklı tespitler yapmışlardır. İtirazları sadece sıralamayıp belirli bir tasnif içinde işleyen usulcüler de itirazın sahih veya fasit sayılmasını dikkate alma hususunda ortak yaklaşım sergilemişlerdir. Bu tasniflerden biri, Serahsî tarafından yapılmış olup, Debûsî’nin itiraz sistematiğinin geliştirilmiş halini temsil etmektedir. Bu sistemde önce “müessir illet” ve “tardî illet” ayrımı yapılmış, ardından müessir illete yöneltilen fasit ve sahih itirazları sıralanmış, en sonunda tardî illete yönelik sahih itirazlar ele alınmıştır. Bu itirazlarda birden fazla uygulama örneğinde münazara yönteminin kavram ve kuralları kullanılarak Şâfiîlere muhalefet edilmesi, ilk dönem Hanefî usulünün genel yaklaşımını ifade etmektedir. Bu yaklaşımın en tipik sonucu, Şâfiîlerin itirazlara maruz kaldıklarında “tard görüşü”nü savunmaktan vazgeçip Hanefilerin benimsediği “tesir görüşü”ne müracaat etmekten başka çarelerinin kalmamış olmasıdır. Öte yandan Serahsî’ye göre itirazlar, hasmı ilzam etmekten öte amaçları barındırmaktadır. Bunların en önemlisi, “bâtıni hikmet” olarak adlandırdığı fıkıh bilgisinin münazara yoluyla karşılıklı talep edilmesi anlamına gelen “mufâkaha”dır. İtirazlarda bu kavrama ve tartışma konusu meselenin fıkhî inceliğine (harfü’l-mesele) sıklıkla vurgu yapılmış olması, itirazların hemen ilk bakışta görünenin ötesinde fıkhî derinliğinin bulunduğunu, sistemin iç tutarlılığının denetimini sağladığını ve çok yönlülüğe sahip olduğunu göstermesi bakımından dikkate değerdir. İllete yönelik itirazların bahsedilen hususiyetleri sebebiyle çok yönlü incelenmesi, alana katkı sağlama bakımından idealdir. Fakat itiraz türlerinin ve örneklerinin sayısının fazlalığı dikkate alındığında tüm bunların mukayeseli bir şekilde incelenmesinin bir makale boyutunda konu edinilmesi mümkün görünmediği için bu çalışma, itirazlarda verilen uygulama örneklerinin sunumuyla sınırlandırılmış ve bunların mukayesesi müstakil çalışmalara havale edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: