Özet:

Modernleşme döneminde İslam dünyası, Batı karşısında yenilgi ile karşı karşıya kalmıştır. Modern İslam düşünürleri, yenilgi krizini aşmaya yönelik olarak çeşitli çözüm yöntemleri önermiştir. Krizi aşmaya yönelik olarak önerilen yöntemler arasında pek çok alanda reform ve yenilenme çağrıları gündeme gelmiştir. Modern dönem, reform çağrılarının yükseldiği bir dönem olarak tebarüz etmektedir. Siyasi, askeri ve sosyal yenilenme alanlarının yanı sıra dini ilimlerde de yenilenme çağrıları ortaya çıkmıştır. Batı karşısında İslam dünyasının içine düşmüş olduğu krize karşı çözüm önerilerinde bulunan modern İslam düşünürlerinin makāsıdı bir çıkış noktası olarak tercih ettikleri görülmüştür. Bu bağlamda İslam dünyasında makâsıd meselesi, öne çıkan konular arasında olmuştur. Buna paralel olarak modern dönemde konu hakkında yapılan çalışmaların sayısında artış söz konusu olmuştur. Makâsıd konusunda çalışmalarıyla ve fikirleriyle öne çıkan isimlerin Ebû İshak İbrâhîm b. Mûsâ eş-Şâtıbî (öl. 790/1388)’ye yoğun olarak atıfta bulunduğu görülmektedir. Bu bağlamda Şâtıbî, eseri el-Muvâfakāt ile makāsıd konusunda modern dönemin en önemli ismi haline gelmiştir. Şâtıbî’nin gündeme gelmesinde Muhammed Abduh’un (öl. 1905) önemli bir katkısı söz konusudur. Muhammed Abduh, el-Muvâfakāt’ın yayını ve popülerleşmesinde teşvik edici rolü ile ön plana çıkmaktadır. Yapılan literatür taramasında el-Muvâfakāt’ın modernleşme ile daha önce sahip olmadığı bir popülariteye kavuşmasının sebeplerinin yeterince aydınlatılmadığı görülmüştür. Konu hakkındaki çalışmalarda genel olarak el-Muvâfakāt’ın modern döneme kadar İslami ilimlerde takip edilmemesinin sebepleri üzerinde durulmuştur. Bu çalışma ise Abduh’un el-Muvâfakāt’ın yayınındaki rolünü ve eserin modern bağlamda gündeme gelmesini konu olarak benimsemiştir. Çalışmanın amacı modernleşme ile Muhammed Abduh’un el-Muvâfakāt’ın yayınındaki teşvik edici rolünü analiz etmek ve el-Muvâfakāt’a teveccüh gösterilmesinin arka planını aydınlatmaktır. Bu amaca ulaşabilmek için çalışmada bağlamsal analiz yöntemi kullanılmıştır. Modern bağlamın analizinin eserin gündeme gelmesinin sebeplerini aydınlatacağı öngörülmüştür. Araştırma iki temel sebep çerçevesinde şekillenmiştir. Birincisi Batılı bilim anlayışının el-Muvâfakāt’ın gündeme gelmesindeki etkisi, ikincisi ise on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren Endülüs ve İbn Rüşd (öl. 595/1198) ilgisi üzerinden kurumsal dönüşüm/ıslah tartışmalarının yaşandığı bir zeminde seküler yaklaşımların el-Muvâfakat’ın ortaya çıkışına etkisidir. Sonuç olarak modernleşme ile İslam dünyasında ortaya çıkan gelişmeler, el-Muvâfakāt’ın gündeme gelmesini tetiklemiştir. Aydınlanma ile başlayan süreçte Batılı bilim anlayışının baskın hale gelmesi, İslam dünyasını da etkilemiştir. Hâkim durumda olan Batılı bilimsel yaklaşımın akıl, deney, gözlem gibi araçlarının yaygınlaşması ile kesinlik hedeflenerek dini bilgi saf dışı edilmiştir. Bu bağlamda İslam toplumlarının dünya görüşünün temelini oluşturan dini ilimler ve klasik usuller, zanni bir yapı olarak görüldüğü için eleştirilerek merkezi konumlarını kaybetmiştir. İlkesel olarak İslam’ın modern problemlere cevap verebilme kabiliyeti, ikili tasniflerle sağlanmaya çalışılmıştır. Batılı bilimsel yaklaşımın yaygınlaşması ile baskın hale gelen ilke-kanun, değişen-değişmeyen, kesinlik-görelilik gibi ayrımlar ve İslam dünyasında hedeflenen modern değişimler yerli atıflara ihtiyaç duymuştur. Modern bağlamda Batı’nın nicel ölçüm araçlarına dayanan kesinlik anlayışına karşılık Müslüman modernistler tarafından hedeflenen kesinliğin yerli atıflarla Şâtıbî’nin görüşlerinin modernize edilmesi yoluyla makāsıd çerçevesinde ele alındığı söylenebilir. Diğer taraftan Osmanlı’nın yıkılış döneminde Endülüs popülaritesinin yükselişe geçmesi ve Avrupa’da yaşamış olan Endülüs medeniyetine ilginin artışı el-Muvâfakāt’ın gündeme gelmesini etkilemiştir. Endülüs coğrafyasının önemli isimleri, pek çok kesimin ilgisini çekmiştir. Bu isimler arasında İbn Rüşd, seküler siyasetin dizaynında işlevsel olan görüşleri ile gündeme taşınmıştır. Sekülerleşme taraftarlarının İbn Rüşd’e dayanan yaklaşımlarının İslam cephesinde rahatsızlık uyandırması ve Avrupa’nın öncüsü olarak nitelenen Endülüs tecrübesinin Şâtıbî merkezli olarak aktarılmasına duyulan ihtiyaç, el-Muvâfakāt’ın gündeme gelmesinde ve art arda yayınlanmasında etkili olmuştur.

Anahtar Kelimeler: