Özet:

Problem Durumu: Türkiye’de 2017 ve 2018 yıllarında, Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programında yapılan güncelleme ile mühendislik uygulamalarına ve tasarım sürecine ağırlık verilmiştir. Bu reformun merkezinde yer alan STEM eğitimi; Science, Technology, Engineering ve Mathematics alanlarının baş harflerinden oluşmakta ve bu alanların birden fazlasının kesişmesiyle oluşan bilgi, beceri ve inançları içermektedir. STEM eğitiminin amacı, öğrencilerin mühendislik ile diğer üç disiplin arasında ilişki kurmalarını, disiplinler arası etkileşimi anlamalarını ve öğrenme sürecindeki bilgilerini yaşantılarında kullanmalarını sağlamaktır. STEM eğitiminin amacına ulaşabilmesi için öğrencilerin mühendislerin ne iş yaptığını, çalışma alanlarını ve mühendisliğin doğasını doğru olarak anlamaları önem taşımaktadır. Öğrencilerin mühendislerle ilgili algılarını ve mühendislerin yaptığı işlerle ilgili ne düşündüklerini anlamak önemli görülmektedir; çünkü bu algılamalar öğrencilerin mesleğe ilişkin anlayışlarını, inançlarını ve mesleği kariyer olarak sürdürme düşüncelerini etkileyebilir. “Bir Mühendis Çiz Testi” kullanılarak yapılan araştırmaların sonuçları, pek çok öğrencinin mühendisliği bir şeyleri tamir etme, inşa etme ya da araç kullanma olarak algıladığını ve mühendislerin büyük oranda fiziksel emek gerektiren işler yaptığını düşündüklerini, çok az öğrencinin mühendisliğin tasarım boyutunu bildiğini göstermiştir. Araştırmalarda ulaşılan diğer bir sonuç, öğrencilerin mühendislerin cinsiyetinin çoğunlukla erkek olduğunu düşünmeleridir.  2017 yılında taslak Fen Bilimleri Öğretim Programı ile gündeme gelen ve 2018 yılındaki programla birlikte uygulanmaya başlanan STEM eğitiminin disiplinlerinden biri olan mühendislik, ilköğretim düzeyinde ülkemiz için çok yeni bir alandır. Yurt içinde yapılan çalışmalar incelendiğinde, ortaokul öğrencilerinin mühendis algılarının belirlendiği araştırma sayısının yurt dışında yapılan çalışmalara göre oldukça az olduğu görülmüştür. Bu araştırmadan elde edilecek sonuçların öğrencilerde yeterli ve doğru bir mühendis algısı oluşturmada önemli rolleri olan öğretmenlere, onları yetiştiren akademisyenlere, ders kitabı yazarlarına ve program geliştirme uzmanlarına, mühendisliğin fen bilimleri programına entegrasyonu konusunda fikir vereceği düşünülmektedir. Araştırmanın Amacı: Bu araştırmanın amacı ortaokul 5., 6. ve 7. sınıf öğrencilerinin (11-13 yaş) mühendis algılarını çizimler aracılığı ile belirlemektir. Bu amaç doğrultusunda öğrencilerin,  mühendislerin fiziksel özellikleri, çalıştıkları ortamlar, yaptıkları işler ve çalışma ortamlarında bulunan nesnelere yönelik düşünceleri çizimler aracılığıyla belirlenmiştir. Araştırmanın Yöntemi: Araştırmada betimsel tarama modeli kullanılmıştır. Araştırmanın çalışma grubunu, Türkiye’nin Doğu Anadolu bölgesinin kırsal kesiminde yer alan bir ilçede, orta düzey sosyoekonomik bölgede bulunan bir devlet ortaokulunun 5., 6. ve 7. sınıflarında öğrenim görmekte olan 119 öğrenci oluşturmaktadır. Çalışma grubunun oluşturulmasında, amaçlı örnekleme çeşitlerinden biri olan kolay ulaşılabilir durum örneklemesi kullanılmıştır. Veri toplama aracı olarak, “Bir Mühendis Çiz” formu kullanılmış ve çizimler kontrol listesi kullanılarak değerlendirilmiştir. Araştırmanın Bulguları: Araştırmada çizilen mühendislerin %96.64 oranında insan, %1.68 oranında insan dışı/insan olmayan, %1.68 oranında ise kişi niteliğinde olmadığı görülmüştür. Öğrencilerin çizdikleri mühendisin cinsiyetinin %86.56 oranında erkek, %11.77 oranında kadın olduğu, %1.68 oranında ise cinsiyetinin bilinmediği belirlenmiştir. 5. ve 6. sınıf öğrencilerinin çizimlerinde, 7. sınıf öğrencilerine göre daha fazla kadın mühendise yer verdikleri görülmüştür. Çizilen mühendisin ten renginin büyük oranda (%72.27) belirtilmediği belirlenmiştir. Öğrencilerin çizimlerinde mühendisleri, çılgın saç şekli olan (%1.68), koruyucu gözlük/gözlüklü (%4.20), işçi giysili (%17.65), baret/kasklı (%31.93), bıyık/sakallı (%3.36), takım elbiseli (%5.88), kel (%10.08) ve diğer dış görünüş özelliklerine sahip (%25.21) olarak betimledikleri belirlenmiştir. Çizimlerde laboratuvar giysili mühendislerin bulunmadığı görülmüştür. Öğrencilerin çizdikleri mühendislerin bulundukları ortamlar ve belirtilme sıklıkları, iç/kapalı mekânlar (%34.92), dış/açık mekânlar (%55.56) ve belirtilmeyen (%9.52) olarak belirlenmiştir. Çizimlerde 7. sınıf öğrencilerinin kapalı alanlara, 5. sınıf öğrencilerinin ise açık alanlara diğer sınıflara kıyasla daha fazla yer verdikleri tespit edilmiştir. Çizilen mühendislerin yaptıkları işler ve sıklıkları, yapım/onarım/ellerle çalışma (%23.91), çalıştırma/makine ve aletleri kullanma (%12.32), tasarım/buluş/ürün oluşturma/yaratma (%25.36), deney/test yapma/bilgi üretme (%5.80), öğretme/açıklama (%1.45), gözlem yapma (%11.59) olarak belirlenmiştir. Çizimlerdeki mühendislerin %18.84 sıklıkla herhangi bir iş yapmadıkları tespit edilmiştir. Yapım/onarım/ellerle çalışma işlerininfazla 5. sınıf öğrencileri tarafından betimlendiği ve sınıf düzeyi arttıkça bu işlerin çizimlerde daha az yer aldığı belirlenmiştir. Tasarım/buluş/ürün oluşturma işlerinin ise sınıf düzeyi arttıkça daha fazla betimlendiği ve 7. sınıf öğrencilerinin çizimlerindefazla oranda bulunduğu tespit edilmiştir. Öğrencilerin çizimlerinde yer alan inşaat ile ilgili nesneler ve sıklıkları, inşaat/yapı aletleri (%4.40), inşaat yapım araçları (%4.72), sivil yapı, köprü ve binalar (%15.72), inşaat yapı malzemeleri (%4.40) olarak belirlenmiştir. İnşaat ile ilgili nesnelerefazla sıklıkta 6. sınıf öğrencilerinin çizimlerinde rastlanılmıştır. Çizimlerde öğrencilerin, ölçüm aletleri (%0.32), yazı nesneleri (%8.18) ve mobilyalara (%13.21) yer verdikleri, tasarım ve çizim yapan mühendisler betimledikleri görülmüştür. Çizimlerde uçan araçlar, roketler/uzay araçları gibi araçlar bulunmazken, bazı tipteki araçlara yer verilmiştir. Araçlara yer verilme sıklığının, yolcu araçlarında %1.57, inşaat yapım araçlarında %4.72, trende %0.32 olduğu tespit edilmiştir. Öğrenciler çizimlerinde %1.57 sıklıkla kimya ile ilgili nesnelere yer verirken, kimya alanında sıklıkla karşılaşılan tehlike işaretlerine ve kimyasal sembollere yer vermedikleri görülmüştür. Araştırmada diğer insanlara yer verilme oranlarının 5. sınıflarda %12.68, 7. sınıflarda ise %8.57 olduğu belirlenmiştir. Bu bulgu, öğrencilerin sınıf düzeyi arttıkça, mühendisin yalnız çalıştığı algısını daha çok benimsedikleri şeklinde yorumlanmıştır. Araştırmanın Sonuçları ve Önerileri: Araştırmada genel olarak öğrencilerin mühendislerin yaptıkları işleri inşaat işçileri ya da tamircilerin yaptıkları işlerle karıştırdıkları ve mühendisleri çoğunlukla erkek ve yalnız çalışan bireyler olarak algıladıkları sonucuna ulaşılmıştır. Bu sonuç öğrencilerin çizimlerinde bulunan nesnelere ve mühendislerin yaptıkları işlere de yansımıştır. Mühendisliğin erkek mesleği olduğunu düşünen öğrencilerin, çoğunlukla dış ortamda çalışan, işçi giysileri giymiş, kask ya da baretli mühendisler çizdikleri görülmüştür. Ancak çizimlerdeki mühendislerin yaptıkları yapım, onarım, ellerle çalışma ya da makine ve alet kullanma gibi işler, öğrencilerin inşaat mühendislerini nitelikli işçiler olarak algıladıklarını işaret etmektedir. Yaşın artması ile birlikte çizimlerde erkek mühendis oranının arttığı ve tasarım yapan mühendise daha sık yer verildiği görülmüştür. Çizimlerde 6. sınıf düzeyinde daha fazla oranda olmakla birlikte dış ortamda çalışan, işçi giysileri giymiş, kask ya da baretli mühendisler betimlenmiştir. Öğrencilerin çizimlerinde laboratuvar önlüklü mühendislere, uzay, yeraltı ya da su altı ortamlarına, robotlar, roket/uzay araçları, matematik ve kimya sembolleri, girilmez/dikkat işaretlerine yer vermemeleri; mühendisliğin kimya, havacılık ve uzay, gıda, genetik gibi pek çok çalışma alanını bilmediklerini göstermektedir. Tasarım faaliyetini ifade eden öğrencilerin çizimleri sadece inşaat mühendisliğine yönelik olup çizimlerde çoğunlukla bulunan sivil yapılar, köprüler, binalar ve mobilyalar da bunu destekler niteliktedir. %18.84 sıklıkla çizilen mühendisin herhangi bir iş ya da eylem yapmadığı sonucu da öğrencilerin mühendislerin yaptığı işler ve çalışma alanları hakkında çok az şey bildiklerini göstermektedir. Çizimlerde diğer insanların genel olarak %12.58 oranında yer aldığı, diğer insanlara yer verilme oranının 5. sınıflarda %12.68, 7. sınıflarda ise %8.57 olduğu, dolayısıyla sınıf düzeyi arttıkça, mühendisin yalnız çalıştığı algısının arttığı sonucuna ulaşılmıştır. Araştırmadan elde edilen sonuçlar doğrultusunda öğretmenlere yapılan öneriler şunlardır: Öğrencilerin mühendis algılarının olumlu yönde geliştirilmesi için STEM eğitimi uygulamalarını deneyimlemeleri önemli görülmektedir. Bu bağlamda, gerek okul içi gerekse okul dışı öğrenme ortamlarında tüm sınıf düzeylerinde, ‘Fen, Mühendislik ve Girişimcilik Uygulamalarına’ yer verilmesi önerilmektedir. Söz konusu uygulamaların, mühendislik tasarım süreci kullanılarak, işbirlikli gruplarda gerçekleştirilmesi ve farklı mühendislik alanlarına yönelik olması önerilmektedir. Bu sayede öğrenciler, mühendisliğin takım çalışmasına dayanan, birbirinden farklı birçok çalışma alanı olan bir kariyer olduğunu ve mühendisliğin tasarım boyutunu kendi projeleri vasıtasıyla deneyimleyerek kavrayabilirler. Mühendislik tasarım sürecinin ele alındığı uygulamalarda, öğrencilerin farklı mühendislik alanlarında kariyer sahibi kadın rol modellerle bir araya getirilmesi, mühendise ilişkin basmakalıp cinsiyet algısının değişmesinde etkili olabilir. Araştırmadan elde edilen sonuçlar doğrultusunda araştırmacılara yapılan öneriler ise şunlardır: Farklı bölgelerdeki şehirler, farklı sosyoekonomik düzeye sahip bölgeler, farklı sınıf düzeyleri ve daha geniş çalışma grupları ile çalışılarak öğrencilerin mühendis algıları belirlenebilir ve karşılaştırılabilir. Mühendis çizimleri, gözlem, görüşme gibi veri toplama yöntemleriyle de desteklenerek daha ayrıntılı sonuçlar elde edilebilir. Mühendis algısını etkilediği düşünülen farklı değişkenlerin belirlenmesi ve karşılaştırılmasına yönelik araştırmalar yapılabilir. 

Anahtar Kelimeler: