Özet:

Kelam ilminin ortaya çıkışından itibaren âlem tasavvuru ve yaratılış, özellikle kelam alanında eser veren İslam âlimlerinin en fazla önem verdiği konuların başında gelmiştir. Kelamî ontolojide varlık, kadîm ve hâdis olarak iki kısma ayrılmış ve Allah Teâlâ kadîm, onun gayrısı olan her şey hâdis kabul edilmiştir. Âlemin hâdis/yaratılmış olması Allah’ın varlığı ve birliğine önemli bir delil sayılmıştır. Âlemin bir yaratıcısı olduğunun ispatlanması İslam inanç esaslarının temellendirilebilmesi açısından bir zorunluluk arz etmektedir. Allah’ın varlığının ispatı meselesinde filozoflar ve kelamcılar çeşitli yöntemler ortaya koymuşlardır. Bunların en meşhuru İmkân ve hudûs delilleridir. Bu deliller başta İbn Rüşd olmak üzere bazı alimler tarafından eleştirilmiş ve toplumun tüm kesimlerine hitap edecek bir delil olmadığı dile getirilmiştir. Bu delillere alternatif olarak, eski çağlardan beri kullanılagelen ve Kur’an’ın da sıklıkla nazara vermiş olduğu gaye ve nizam delili ileri sürülmüştür. Her kesime hitap etmesi ve kolay anlaşılır olması gibi yönleriyle gaye ve nizam delili daha genel bir kullanım alanı bulmuştur. İslam düşünce tarihi boyunca gaye ve nizam delili yöntemiyle Allah’ın varlığını ve birliğini anlatmaya çalışan eserler yazılmıştır. Bu tarz eserler, özellikle son dönemlerde bilimsel gelişmelerin de katkısıyla yeni boyutlar kazanmıştır. Bu çalışmada imkân ve hudûs delillerinin genel yapısı ve eleştirilmesine sebep olan yönleri ana hatlarıyla ele alınıp, felsefî polemiklere çok fazla değinmeden isbât-ı vâcib delillerinin amacına ulaşması bakımından gaye ve nizam delilinin daha dikkate değer olup olmadığı üzerinde durulacaktır. Bu yöntemle kaleme alınmış bazı eserler incelenecektir.

Anahtar Kelimeler: