Özet:

Bireyler kendini ifade etme veya bilgi edinme / aktarma amacıyla diğer bireylerle iletişim kurma ihtiyacı hisseder. İletişimin bir parçası olarak da nezaket ortaya çıkar. Elbette her toplumun kendine özgü nezaket anlayışından bahsedilebilir. Ancak evrensel bir olgu olarak nezaket anlayışında farklı kültürlerde kesişmeler hatta örtüşmeler olduğunu görmek de mümkündür. Nezaketin evrenselliğini savlayan Brown ve Levinson (1987) “yüz” olgusu temelinde geliştirdikleri stratejileri yüz tehdit eden eylemin derecesine göre “açıkça dile getirmek”, “olumlu nezaket”, “olumsuz nezaket”, “kayıt dışı” ve “yüz tehdit eden söylemde bulunmamak” olmak üzere beş başlık altında sıralamışlardır. Brown ve Levinson tarafından geliştirilen nezaket stratejileri sözlü dilde incelendiği gibi karşılıklı konuşmaların sıklıkla yer aldığı tiyatro, hikâye vb. edebi eserlerde de incelenebilmektedir. Bu çalışmada, Memduh Şevket Esendal’ın Mendil Altında hikâye kitabındaki “Haşmet Gülkokan” hikâyesi Brown ve Levinson’ın nezaket stratejileri temelinde çözümlenecektir. Çözümleme alanını ise kendisi ve çevresince “kibar” olarak nitelendirilen hikâyenin ana karakteri Haşmet Gülkokan ve muhataplarının karşılıklı söylemleri oluşturmaktadır. Haşmet Gülkokan iş çıkışı eve dönünceye kadar tanıdıkla, tanımadıkla, esnafla, komşularıyla ve ailesi ile iletişim kurmaktadır. Haşmet Gülkokan ve muhataplarının konuşmalarında sergilediği işbirlikçi ya da çatışmacı tavırları, olumlu nezaket ve olumsuz nezaket açısından betimsel araştırma yöntemi kullanılarak incelenecektir. Çalışma, Haşmet Gülkokan ve muhatapların karşılıklı söylemleri ile sınırlıdır. Haşmet Gülkokan’ın muhataplarına / kendisine dair duygu ve düşüncelerini dile getirdiği monologlar çalışma kapsamında değildir. Çalışmanın araştırma soruları şu şekildedir: 1. Nezaket kuramı bağlamında Brown ve Levinson’ın sunduğu nezaket stratejileri Haşmet Gülkokan adlı hikâyeden hareketle örneklendirilebilir mi? 2. Birinci sorunun cevabı “evet” ise Brown ve Levinson’ın evrenselliğini savladığı nezaket kuramı iletişim halindeki Türk bireyler için de geçerli midir? Elde edilen bulgular doğrultusunda incelediğimiz hikâyenin ana karakteri Haşmet Gülkokan örnekleminden anlaşıldığı üzere farklı kültürlerin nezaket olgusunda birebir olmasa bile kesişmelerin ya da örtüşmelerin olduğu göze çarpmaktadır. Bu da Brown ve Levinson tarafından geliştirilen nezaket stratejilerinin Türk bireyler tarafından da kullanıldığını göstermekte ve nezaketin “evrensel bir olgu” olduğu savını desteklemektedir.

Anahtar Kelimeler: