Özet:

Türk sanat müziği geleneği yaratmalarının biçim özellikleri yüzyıllar boyunca evrilmiştir. Diğer taraftan, evrim süreci esnasında yaratmaların icra özellikleri ve işlevleri de değişerek çeşitlenmiştir. Bu değişimlerin bir sonucu olarak, peşrev ve sazsemâîsi (çalgı için semâî, çalgısal semâî) gibi terimler de burada tartışılan mahiyetlerini kazanmışlardır.Bu makalede; çalgısal türler hakkında kısa bilgiler, yazılı tarihi kaynaklar olan edvârlardan bazılarına dayanılarak kronolojik sırada verilmiştir. Ardından, çalgısal semâî türünün evrimi açıklanmış ve çok daha eski bir tür olan peşrev ile ilişkileri üzerinde durulmuştur. Bu aşamada; belirli bazı usûlleri peşrev türünün esas tasarım unsurları olarak gören yaygın bir yargıya değindim. Sonuçta, usûle atfedilen önemli rolün geniş anlamda geleneksel bir kompozisyon tarzından kaynaklandığı vargısına ulaştım. Bu çerçevede, çalgısal semâînin belirleyici özellileri (biçim, işlev, bağlam ve bu bileşenlerin ilişkileri) burada açıklığa kavuşturuldu. Çalgısal semâî hakkındaki tartışmamla ilgili olarak, form (biçim) teriminin yaygın bir şekilde tür terimi yerine kullanılması üzerinde durmak gerekmiştir. Çünkü biçim ve tür terimleri, müzik araştırmaları için önemli anahtarlardır; ayrıca bu terimler, Türk sanat müziği geleneği yaratmalarını tasnif etmek için de önem taşımaktadır. Bir çıkarım olarak; biçim, gerçekten de bir türün tarifinin yapılmasına büyük katkıda bulunabilir. Fakat biçim, türü belirleyen eşsiz bir unsur değildir ve bu sebeple biçim teriminin tür terimi yerine kullanılması doğal olarak belirsizlik üretir. Makalenin başlıca sonucu, türlerin her özellikliğinin evrilebileceği ya da yok olabileceği, buna bağlı olarak tasniflerin kalıcı olmadıklarının gözden kaçırılmaması gerektiğidir.

Anahtar Kelimeler: