Özet:

Uygur sözlü edebiyatının önemli bir ürünü olan atasözleri Uygur Türkçesinde “maqal-temsil” olarak adlandırılır. Uzun bir medeniyet devrinin ürünü olan atasözleri halkın tecrübesini ve hafızasını yansıtan ayna gibidir. Atasözlerinin dili sanatlı ve derli topludur. Geçmişin tecrübesini az sözle ama geniş olarak anlatma imkânına sahiptir. Atasözlerinin dili ahenklidir. Ahenk, atasözlerine şiir ritmi kazandırırken atasözlerinin insan hafızasında kalıcı yer etmesini sağlayan bir faktördür. Maqaltemsiller Uygur halkının hayat süzgecinden geçirip damıttığı bir öz gibidir. Atasözleri Uygur edebiyatında “maqal-temsil” olarak adlandırılmakla birlikte bu çalışmada “maqal-temsil” yerine “atasözü” ifadesi kullanılmıştır. Değerlendirilen atasözleri, Eziz Atavulla Sarıtékin tarafından hazırlanan“Uyġur Xelq Maqal- Temsilliri” adlı eserden taranmıştır. İçinde “ayal, xotun, qiz, ana” gibi kadınla ilgili kelimeler bulunduran ya da kadının dolaylı olarak geçtiği ve sosyal hayattaki konumuyla ilgili olan atasözleri seçilmiştir. Milletlerin kültüründe kadın çok farklı obje olarak karşımıza çıkmaktadır. Kimi kültürde “tanrıça” olarak görülen kadın başka bir kültürde utanç duyulan bir varlık olarak görülebilmektedir. İncelenen Uygur atasözlerinde kadın olgusu genelde erkek egemen bakış açısıyla ele alınmıştır. Uygur atasözlerine bakıldığında kadın; yaşam biçimi açısından sürekli denetim altında tutulması gereken bir varlık olarak görülmektedir. Yalnız yaşamamalı mutlaka bir erkekle hayatını birleştirmelidir. Ancak annelik ve yuva kurma söz konusu olduğunda kadın kutsal bir varlık hüviyetine bürünmektedir. Uygur atasözlerinde kadınla ilgili olumsuz yargılar çok olsa da kadınsız bir dünyanın varlığı da mümkün görünmemektedir. Bu çalışmada Uygur medeniyetinde kadına bakış açısını tespit ederken konu tarihî belgelere dayandırılmamış, kadının yalnızca atasözlerindeki duruşları esas alınmıştır. Bu nedenle bazı atasözlerindeki kadına bakış açısı tarihî gerçeklerle örtüşmeyebilir hatta tarihî gerçeklere ters düşebilir. Kadınla ilgili olumsuz yargılar taşıyan atasözlerinin münferit bazı hadiselerin zamanla genelleşmesiyle ortaya çıktığını belirtmek gerekir. An important product of the Uyghur oral literature, proverbs are named “maqal- temsil” (proverb). Proverbs, which are the products of long lasting civilization periods, are like mirrors reflecting people’s experiences and memories. The language of proverbs are neat and artistic. They have the capability to comprehensively convey the experience of the past, yet through few words. The language of proverbs are harmonious. This harmony enables proverbs to be permanently retained in people’s memory, while adding poetic rhythm to proverbs. Maqal-temsil (proverbs) are like an essence which Uyghur people have filtered and distilled through the filter of life. While proverbs are named “maqal-temsil” (proverb) in Uyghur literature, this particular study addresses them as “proverbs”. The proverbs discussed in this study were surveyed from the book entitled “Uyġur Xelq Maqal-Temsilliri” (Uyghur Xelq Proverbs) prepared by Eziz Atavulla Sarıtékin. Proverbs which include words related to women such as “ayal, xotun, qiz, ana”, or proverbs which mention women indirectly and relate to the role and place of women in social life were chosen. Women are addressed as different entities in various people’s cultures. While women are considered “goddess” in some cultures, they are seen as shameful entities in others. The proverbs studied in this research address women through a masculine lens. In Uyghur proverbs women are seen as creatures which should be kept in permanent control in terms of lifestyle. They should not live alone, but join lives together with a man. However, they are ascribed as a sacred creature when motherhood or setting up a home is in question. Despite the many negative judgements about women in Uyghur proverbs, a world without women doesn’t seem possible. While establishing how Uyghur civilization views women, this study does not depend on historical documents but focuses solely on how women are addressed in proverbs. For this reason, the view on women in some proverbs might not go hand in hand, and even contradict, with historical truths. It is considered vital to note here that proverbs which bear some negative judgements on women exist due to the generalization of some individual events.

Anahtar Kelimeler: