Abstract:

Fiil kök ve gövdelerinde soyut olarak ifade edilen kılış, oluş veya durum, şekil ve zaman unsuru ile kişi unsuru alarak somut hale gelir. Somut hale gelen fiil aynı zamanda çekimli fiil olur. Çekimli fiillerde şekil ve zaman unsuru, kelime, ek veya ek alan kelimeden kişi unsuru ise, kişi zamirleri veya kişi eklerinden oluşur. Türkiye Türkçesinde şekil ve zaman ifade eden duyulan geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman, şimdiki zaman, geniş zaman ve gelecek zaman olmak üzere beş bildirme kipi sadece şekil ifade eden emir kipi, istek kipi, şart kipi ve gereklilik kipi olmak üzere dört tasarlama kipi mevcuttur. Tarihî gelişim süreçlerine bakıldığında bu kiplerden uzun süre kişi unsuruna bağlanmadan kullanıldığı için en geç kip hüviyeti kazanan kip gereklilik kipidir. Bu çalışmada Türkçenin yazılı kaynaklarla takip edilebildiği ilk döneminden kip hüviyeti kazandığı döneme kadar gereklilik ifadesinde kullanılan yapılar incelenmiştir. Öncelikle Türkçenin tarihî yazı dilleri olan Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesinde gereklilik ifadesinde kullanılan yapılar tespit edilmiştir. Daha sonra bu yapılar söz konusu tarihî yazı dillerine ait metinlerden alınan örneklerle açıklanmıştır. Ayrıca her yazı dilinde gereklilik ifadesinde kullanılan yapılar, diğer tarihî yazı dillerinde kullanılan şekilleri ile benzer ve farklı yönleri bakımından karşılaştırılmış, varsa çağdaş yazı dillerindeki kalıntıları hakkında bilgi verilmiştir. Böylece gereklilik kipinin tarihî yazı dillerindeki ifade seyri verilerek bu kipin kip hüviyeti kazanmadan önceki gelişim süreci mercek altına alınmıştır.

Keywords: