Abstract:

Osmanlı Devleti’nde cari hukuka göre gayrimüslim nüfus zımmî statüsünde yer almaktadır. Bu statü çerçevesinde de devlete karşı vergi yükümlülüklerini yerine getirirlerdi. Vergi yükümlülükleri içerisinde Gayrimüslimlere ilişkin en önemli kalem cizye vergisidir. Başlangıçta tahrir defterlerine kaydedilen veriler doğrultusunda hane esaslı olarak ödenen bu vergiler tahrirlerin uzun zaman aralıklarıyla yapılması nedeniyle mali yeterliliklerini yitirmeye başlamıştır. Merkezi idare vergi kaybını önlemek ve vergiye esas nüfusun kapsamını daha da genişleterek yeni bir düzenlemeye gitmiştir. Hane esaslı vergi uygulamasından vazgeçerek yaş aralığı ve geliri yeterli olan her bir Gayrimüslim neferden cizye vergisi almak yoluna gitmiştir. Bu doğrultuda muafiyeti olan gruplar da vergi mükellefi statüsüne geçmiştir. Böylece XVII. yüzyıl şartları içerisinde idari bir tasarrufla cizye defterleri yeni bir forma sokulmuştur. Bu uygulama nedeniyle Osmanlı coğrafyası içerisinde yer alan idari birimlerde yeni cizye defterleri tanzim edilmiştir. Bölgesel farklılıklara rağmen genel itibariyle fakir (edna), evsat (orta), âlâ (yüksek) kategorileri altında mükelleflerin din, isim, eşkâl, meslek özellikleri kaydedilmiştir. Bu çalışmada Sivas, Sivasili, Tokat, Niksar, Zile kazaları için tutulan cizye tahrir defteri içerisinde nefs-i Tokat’a ilişkin düzenlenen cizye kayıtları değerlendirilmiştir. Bu kayıtlar üzerinden Tokat kaza merkezindeki mahalleler, bu mahallelerde yaşayan Gayrimüslimlerin dini aidiyetleri, isimleri, eşkâlleri, meslekleri ve ödedikleri cizye miktarları tespit edilmiştir. Elde edilen veriler ışığında XVII. yüzyılın son çeyreğinde Tokat’ın sosyal, ekonomik ve dini yapısı hakkında mukayeseli değerlendirmeler yapılmıştır.

Keywords: