Özet:

Dini bir arka plana sahip olan misyonerlik her çağda yapım faaliyetleri ve mimarlıkla ilişki halindedir. Sızılmak istenen bölgeye gönderilen misyonerlerin konuşlanacağı istasyonları kilise ve kilise çevresindeki yardımcı yapıların biçimlendirdiği fiziksel çevre oluşturur. Uzun bir dönem boyunca misyonerlik faaliyetlerinin istasyonu olan kilisenin oynaığı rol 19. yüzyılda değişir. Reformist-Kalvinist gelenekten gelen Protestanlığın ortaya çıkışının ardından aydınlanma hareketleri ve Sanayi Devrimi sonrasında tüm dünyayı etkileyen akılcılık akımlarının sonucunda dünyevi olarak değerlendirilen eğitim sekülerleşir. Orijini Avrupa’daki emsallerine dayanan Protestan Kolej modeli, Amerika kıtasına nakledildilkten sonra son özgün haline gelir. Bu laik, yenilikçi ve bilimsel eğitim yöntemleri uygulayan kurumlarda eğitimini tamamlamış gözüpek ve maceracı Protestan misyonerler bundan böyle bu modelin emperyallerin hedef gösterdiği yer kürenin en ücra köşelerine taşınmasında aracı olaraklardır. Tüm dünyanın değişime uğradığı bu dönemde misyonerlerin mimarlık ortamı büyük çeşitlilik içermeye başlar; küçülen kilise yapılarının yanında artık basımevi, okul, dispenser, sağlık ocağı, hastane gibi yapılar misyoner istasyonlarının mimari ürünleri arasında yer bulur. Yerleşim yerlerinin periferisinde konumlanan ve geniş yeşil alanlar içerisinde izole ve potansiyelli ortamlar oluşturma gibi fiziksel planlama kararlarına sahip olan Protestan kolej yerleşkeleri çağdaş dünyada misyon bölgelerinin yeni istasyonları olmanın en elverişli adayıdır. Çok etnisiteli, çok kültürlü ve dini azınlık gruplarının fazla olduğu bir sosyal biçimlenme gösteren Osmanlı İmparatorluğu’nda mevcut azınlıkların dini örgütleri, önceden beri devletin sağladığı özgürlükler çerçevesinde cemaatlerin kendi kiliseleri etrafında şekillenir. Dünyada cereyan eden akılcılık hareketlerinin sonucunda imparatoluk topraklarındaki dini gruplar da bilimsel eğitime daha fazla ağırlık vererek kendi okullarını kurmaya başlarlar. Gayrimüslim grupların eskiden beri sosyo-ekonomik ve sosyo-politik ilişkilerinin yoğun olarak başkent çevresinde gelişmiş olmasından dolayı bu okullar büyük oranda başkent İstanbul içerisinde ortaya çıkar. Müslüman halkın eğitimi ise İslam odaklı eğitimin kanalize olduğu medreselerle ve yerel ölçekteki okullarla sağlanmaya çalışılır. Aydınlanma döneminde Batı etkisiyle devlet yeni okullar açmak için büyük bir çaba gösterir ve bu okullar genellikle askeri formasyona sahip, tek kütle altında toplanan masif yapılardır. 19. yüzyılın başında Osmanlı İmparatorluğu Smyrnia rıhtımna inen Protestan misyonerlerle beraber Protestanlıkla ilk defa tanışır ve Protestan Kolej ve yerleşke modeli imparatorluk topraklarında yaşam bulur. Bu dönemden önce imparatorluk topraklarında Protestanlık olmadığı için yerleşkeler içerisindeki college geleneği hiç denenmemiş bir modeldir. Devletin güncel olanı yakalamakta başarılı olamadığı ve cemaatlerin kiliselerin bünyesinde geleneksel eğitim verdiği modellerin yanında bilimsel ve çağdaş eğitim veren bu kolej kurumları yerel halktan da zamanla yoğun talep görür ve bunun sonucunda Anadolu’nun tarihi önemi bulunan kadim kentlerinde oldukça geniş boyutlara sahip yerleşkeler ve yapı kompleksleri ortaya çıkar. Kentlerin genellikle dış hatlarınada ve çeperlerinde konumlanan bu yerleşkeler sahip oldukları büyük kampüs alanlarıyla kent planında, yerleşkelerin içerisindeki çeşitli yapılar bütünüyle de Anadolu kentlerinin silüetlerinde hakim bir görüntü çizerler ve daha batılı bir yapma anlayışını gösteren ikonik yapılarıyla da kent ve kentli hafızasında güçlü bir imaj edinirler.

Anahtar Kelimeler: