Özet:

Kur’ân’da teshîr kavramı, genel olarak insanın çevresini oluşturan varlıkların onun hizmetine sunulması manasında kullanılır. Teshîr kavramıyla ilgili âyetlerde Kur’ân, kâinatta kurduğu makro dengeden mikro dengeye ve bu dengenin insan için ne anlama geldiğine işaret eder. Bu yönüyle Kur’ân’da teshîr kavramı, sadece insanların önlerinde hazır olarak buldukları çevreyi ve nimetleri onlara hatırlatmaz aynı zamanda bu çevrenin mevcut duruma nasıl geldiğine değinerek hem tarihi sürece hem de fiziksel yasalara da dikkat çeker. Bu meyanda teshîr kavramı, tekvînî âyetlere atıfta bulunur ve insanla kâinat arasındaki bağa işaret eder. Bu sebeple teshîr kavramından hareket edilerek insan ve çevre kavramının ana umdeleri, ortaya çıkarılabilir. Yapılan araştırmayla, teshîr kavramı üzerinden hem Kur’ân’ın ekolojik dengeye bakışının yansıtılması hem de çevre bilincinin oluşmasına katkı sağlanması amaçlanmıştır. Ayrıca bu kavramın, Kur’ân’ın bütünlüğü içerisinde anlaşılmasının Kur’ân’daki mesajların daha iyi anlamlandırılmasına katkısının ve tefsir ilmi için öneminin ortaya çıkarılması hedeflenmektedir. Bu amacı gerçekleştirmek için teshîr kavramının etimolojik yapısı, manası, mahiyeti, Kur’ân’da teshîr kavramı hakkında müfessirlerin ve dilcilerin yaptıkları tanımlamalar, teshîr edilen varlıklar, özellikleri, teshîr yönleri ve teshîrin gayeleri incelenmiştir. Araştırmada, teshîr kavramının etimolojik kökeninin tahlil edilmesi neticesinde bu kavramın kök manalarında alay etmek, gülmek, eğlenmek, boyun eğdirmek, karşılıksız bir iş yaptırmak, ücret ödemeden menfaat sağlamak ve başkasını bir şeyi yapmaya mecbur bırakmak gibi manaların ön plana çıktığı tespit edilmiştir. Teshîr kavramının bu manalar arasında özellikle tezlîl “/التَذْليلُboyun eğdirmek”, ücretsiz olarak bir işi yapmakla görevlendirmek, istemediği şeyle sorumlu tutmak “تَكْلِيف” ve istemediği şeyi yapmaya mecbur bırakmak “قهر” gibi anlamları merkeze aldığı görülmüştür. Kur’ân’da geçen teshîr kavramının, Kur’ân ilimlerine tahsis edilen sözlüklerde ve İslâmî ilimlerde kullanılan terimleri açıklayan eserlerde; “سياقة إلى الغرض المختصّ قهرا /bir şeyi özel bir amaç için zorla sevk etmek” ve “هُوَ الْقَهْر على الْفِعْل/bir fiili yapmaya mecbur etme” şeklinde tanımlandığı tespit edilmiştir. Teshîr kavramının bu iki tanımının, sözlüklerde bu kavrama ilişkin terimsel anlamda ilk tanım denemeleri olduğu söylenebilir. Bununla birlikte birçok müfessirin, kavramın geçtiği âyetleri tahlil ettikleri yerde kendi ifadeleriyle teshîr kavramını ayrıca tanımladıkları görülür. Müfessirler Kur’ân’da geçen teshîr kavramına şu manaları vermişlerdir: Gece ve gündüzün birbiri ardınca gelmesi; güneş, ay ve yıldızın belirlenen zamanda gelmeleri; yaratma, kulun maslahatına olacak şekilde onun tasarrufuna bir şeyi boyun eğdirme, insanların faydalanması için yaratmak, bir şeyi kendi tercihine bırakmadan evirip çevirmek, insanlara faydalı olması için uygun hale getirmek, insanların maslahatlarına uygun hale getirmek, bir şeyin güç yetirerek kullanılması, bir şeyin kullanım keyfiyetini öğretmek, nizam koyanın iradesine göre eşyaya istenilen şekilde boyun eğdirmek, bir şeyi itaat altına almak, köleleştirmek ve hizmetinde çalıştırmak, hazırlama ve nizama koyma, hareket ettirmek, devam ettirmek, bir şeyi dilediği şekilde tasarrufta bulunması için başkasına boyun eğdirmek, zorlayarak getirmek, bir şeyi itaat eder hale getirmek, bir şeyi zorla hizmete koşmak, itaat ve inkıyâd ettirmek. Zikredilen bu tanımlar içerisinde bir şeyin güç yoluyla kullanılması “اسْتِعْمَالُ الشَّيْءِ بِالِاقْتِدَارِ” ve bir şeyi itaat altına almak “جَعْلُ الشيءِ داخلاً تحت الطَّوْعِ” şeklinde yapılan tanımların kısa ve öz olmalarından dolayı yaygınlık kazandığı görülmüştür. Teshîrin aynı zamanda yaratmanın akabinde ilâhi kanunlara uygun olarak kurulan sistemin mükemmelliğini ve ilâhî tasarrufun sürekliliğini hatırlatan bir kavram olduğunu belirtmek gerekir. Araştırmada, Kur’ân meâllerinde teshîr kavramının ne şekilde tercüme edildiği tetkik edilmiştir. Söz konusu meâllerin çoğunluğunun, teshîr kavramının âlemin yaratılışıyla ilgili taşıdığı kozmolojik süreç boyutunu tam olarak yansıtamadığı görülmüştür. Teshîr kavramının süreç boyutunun, Râzî’nin bu kavramla ilgili olarak yaptığı “/جعلها موافقة لمصالحهاinsanların maslahatına uygun hale getirmek” tanımla daha belirgin bir şekilde ortaya çıktığı söylenebilir. Araştırmada, teshîr kavramının süreç boyutunun göz önünde bulundurulmasının, çevresel bilincin oluşması açasından önemli katkılar sağlayacağı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler: