Özet:

Özbek Hanlığı Muhammed Şeybanî Han tarafından 1500 yılında kurulmuştur. Devletin başkenti Buhara şehri olup kurucu hanedanın soyu Altın Orda hükümdarlarından Şiban Han ve Özbek Han’a dayanmaktadır. Yaklaşık yüz yıl hâkimiyet süren Şeybanî Hanedanlığı 1598 yılında Abdülmümin Han’ın ölümüyle son bulmuştur. İktidarın yeni sahipleri, soyu Cengiz Han’a dayanan ve Şeybanîler ile akraba olan Astrahanîler (Canîler)’dir. Her iki hanedanlık, hükümet sistemlerini sahip oldukları kültürel mirasa ve yaşadıkları bölgenin şartlarına uygun olarak biçimlendirmişlerdir. Özbek Hanlığı’nın toprak mülkiyeti meselesi de bu anlayışla düzenlenmiştir. Buhara Özbek Hanlığı’nda toprak mülkiyeti ikta, soyurgal, tanha ve vakıf toprakları şeklinde tasnif edilebilir. Bu çalışmada toprak mülkiyeti tiplerinden özellikle soyurgal ve tanha tipi ele alınacaktır. Her iki uygulamanın birbirinin ardılı olduğu ve siyasi şartlara binaen süreç içerisinde değişim gösterdiği tezi örnekler ışığında tartışılacaktır. Türk, Moğol, İran ve İslam devletlerinde fetihler sayesinde genişleyen ülke topraklarından küçük ya da büyük çaplı bölgelerin ya da bir bölgeden elde edilen gelirin, hükümdar tarafından belirli bir zümre gözetilmeksizin bağışlanmasına soyurgal denilir. Şeybanî hanedanlığı döneminde iktâ ve soyurgal uygulamasına tesadüf edilirken Astrahanîler döneminde soyurgalın kapsamının daraldığı göze çarpmaktadır. Yeni dönemde soyurgal sadece din adamlarına ve âlimlere verilen bağışa dönüşmüştür. Tanha ise hanedan mensuplarına, yüksek rütbeli askerlere ve beylere belirli bir süre zarfında ve babadan oğula intikal etmeyecek şekilde yapılan toprak bağışlarını ifade etmektedir. Muhammed Şeybanî Han mali ve idari alanlarda pek çok hak kazandıran soyurgal uygulamasıyla Ebu’l-Hayrlı Sultanlar arasındaki güç paylaşımını ve merkezi otoriteyi sınırlama modelini güçlendirmiştir. Ayrıca orduyu yeni fetihlere teşvik etmek ve başarılı olanları ödüllendirmek amacıyla ele geçirilen toprakları yüksek rütbeli askerlere ve beylere pay etmiştir. Timurlu mirasını devralan Şeybanî Hanlığı bu sistemi uygulayarak kuzey, batı ve güney batı istikametinde önemli ilerlemeler kaydetmiş, ülke sınırlarını olabildiğince genişletmiştir. Özbek hanları ülke topraklarını bayındır hale getirmek niyetiyle soyurgalın kapsamını genişletmiş ve fetihlere katılmayan sultanları da hisse sahibi ilan etmiştir. Böylece Muhammed Şeybanî Han’dan itibaren takip edilen toprak politikasıyla esasında kalıcı hibeler desteklenmiştir. Ne yazık ki bu politika bireylerin kazanımlarını devlet çıkarlarından daha önemli hale getirmiştir. Zamanla yerel yönetimler elde ettikleri gücü merkezi otorite aleyhine kullanmaya kalkışmışlardır. Dolayısıyla hükümetler, soyurgal sisteminin her geçen gün merkezi otoriteyi zayıflatmasının önüne geçememişlerdir. Astrahanîler devrinde uygulanan tanha uygulaması tıpkı soyurgal gibi sultan ve boy beylerinin, adlarına tahsis edilen bölge arazisinden geniş ölçüde istifade etmelerine imkân sağlamıştır. Başlangıçta hükümdarlar imtiyaz sahiplerine bazı kısıtlamalar getirerek soyurgal ve tanha sistemindeki olumsuzlukları engellemeye çalışmışlardır. Ancak zamanla boy beylerinin sahip oldukları yetkileri genişleterek ülke topraklarını özel mülkiyetlere dönüştürmüşlerdir. Nitekim soyurgal ve tanha uygulamaları merkezi otoriteyi önemseyen Özbek hanlarının güçlü devlet düşüncesine hizmet etmemiştir. Amaçlananın ötesinde yerelleşmeye ve feodal düzene zemin hazırlamıştır.

Anahtar Kelimeler: