Abstract:

زبان، عنصر جدایی‌ناپذیر آثار مکتوب است؛ بنابراین بررسی آثار عرفانی از لحاظ نحوۀ استفاده از زبان ادبی، برای شناخت میزان ادبیت آن‌ها ضروری است. برای این مهم، باید تعریف درستی از ادبیات ارائه دهیم سپس با معیارهای آن، آثار را بررسی کنیم. ادبیات در این مقاله، به‌منزلۀ سخنی است که زیباست، به‌طور سازمان‌یافته، از گفتار متداول، متفاوت و ناآشنا است و عاطفۀ خواننده یا شنونده را برانگیخته می‌کند. در این نوشتار، ابتدا با تعریف ارائه شده از ادبیات، برخی از آثار عرفانی زبان فارسی در قرن پنج و شش هجری بررسی شده است؛ سپس بر اساس علم بلاغت و علوم بیان و بدیع، میزان بهره مندی این آثار از ادبیت، تعیین شده سپس آثار عرفانی به بخش های مختلف تقسیم خواهد شد. تفاوت‌های آشکاری میان زبان آثار عرفانی وجود دارد. هدف برخی آثار، فقط انتقال معنا است و در حد کارکرد مکانیکی زبان متوقف‌شده‌اند. چنین آثاری بهره‌ای از ادبیت زبان ندارند. بنابراین وارد جنبه‌های زیبایی‌ زبانی نشده‌اند و عاطفۀ خواننده را برنمی‌انگیزند. در مقابل، هدف اولیۀ برخی آثار، ایجاد حس زیبایی و لذت در خواننده است؛ هرچند که هدف ثانویه‌شان، انتقال معنا نیز است؛ جنبه‌های ادبی این آثار در اوج خود قرار دارد و حتی برخی آثار مانند مناجات‌نامۀ خواجه عبدالله انصاری، به شعر بسیار نزدیک می‌شود؛ تا جایی که می‌توان گفت این آثار، شعر منثور هستند. برخی از آثار هم حدفاصل این دو شیوه قرار دارند، گاه زبانشان ادبی است و گاه خالی از زیبایی‌های زبانی. بنابراین با این دیدگاه، سه نوع اثر عرفانی خواهیم داشت: اثر عرفانی محض، اثر عرفانیِ ادبی و اثر بینابین.

Keywords: