Özet:

Selçuklu ordusu bir kurum olarak değerlendirildiğinde bu kurumun en üst makamında bulunan kişiye tarihî kaynaklarda beylerbeyi unvanı verilmiştir. Beylerbeyliği makamına Türkiye Selçuklu Devleti’nde I. Kılıç Arslan’ın ilk görev yıllarından itibaren rastlanmaktadır. Selçuklularda merkez teşkilatında olduğu gibi taşra teşkilatında da beylerbeyi unvanı ile anılan görevliler vardı. Devlet teşkilatında görev sırası olarak vezirlik, naiplik, beylerbeylik, atabeylik ve pervanelik, devletin en önemli görevlilerinden idi. Selçuklu ordu teşkilatına mensup görevlilerin çoğu gulamhanelerde özel bir eğitimden geçirilip görevler ve mevkiler hiyerarşisi içerisinde yükseldikten sonra merkezde ve taşrada, beylerbeyi unvanı ile atanabiliyordu. Beylerbeyi, sultanın buyruğu olan bir menşur ile göreve tayin ediliyor ve hilat veriliyordu. Görevini başarı ile yerine getiren beylerbeyine özel hilat giyme töreni düzenleniyordu. Bu törenlerde beylerbeyi sembolü olarak ne verildiği konusunda tarihî kaynaklarda herhangi bir bilgi yer almaz iken, Kutadgu Bilig’de ordu komutanının sembolü olarak kılıç gösterilmiştir. Selçuklularda başta sultan ve vezirler olmak üzere diğer devlet görevlileri gibi beylerbeyi de imar faaliyetlerine katılıyordu. Medrese, cami, kervansaray hangâh, han, kale gibi toplum yararına uygun yapılar inşa ettiriyorlardı. Kösedağ Savaşı’ndan (1243) sonra Moğollar, Selçuklu devlet teşkilatı ve ananelerinde olduğu kadar Selçuklunun ordu teşkilatında, dolayısıyla beylerbeyliği kurumunda da bozulmaya yol açmıştı. Özellikle Sultan Hanı Savaşı’ndan (1256) sonra sipehdâr-ı kebîr veya sipehdâr-ı memleket unvanı verdikleri beylerbeyini herhangi bir liyakat şartına bakmaksızın ya çok fazla güvendikleri Selçuklu beyleri arasından ya da kendilerine en çok hediye sunan kişiler arasında seçmişlerdi. Hasan b. Abdülmü’min El-Hoyî’nin Rusûmu’r-Resâ’il ve Gunyetü’l-Kâtib adlı Selçuklu inşa sanatına ait iki eseri incelendiğinde, beylerbeyinin idari görevlerini tespit etmek mümkündür. Ayrıca bu eserlerden beylerbeyinin devlet erkânı içerisindeki mevkileri, onlara yönelik hitab şekilleri de belirlenebilmektedir.

Anahtar Kelimeler: