Özet:

Allah’ın, emir ve yasaklarında bir illet/gaye gözetip gözetmediği konusunda Müslüman bilginlerin genel görüşü bu konuda bir illetin/gayenin gözetildiği şeklindedir. Yahudi düşünürlerin geneli de bu görüşü paylaşmaktadır. Öte yandan Müslüman ve Yahudi bilginler her ne kadar Allah'ın tüm emirlerinin bir gayesinin olduğunu belirtseler de bu, her bir emrin gayesinin insanlar tarafından bilindiği anlamına gelmemektedir. Nitekim her iki kesim de birtakım emirlerin gayesinin insanlara kapalı olduğunu ifade etmektedirler. Müslümanların geneli akıl tarafından illeti/gayesi bilinen emirleri ta’lîlî, bilinmeyenleri ise taabbudî olarak isimlendirmektedir. Bazı Yahudi bilginler bunu mişpatim-hukkim şeklinde bir tasnifle ele almışlardır. Öte yandan Mutezili bilginler akıl ile sabit olan dini hükümleri aklî, şer’ tarafından sabit olanları ise şer’î olarak isimlendirmektedir. Aynı ayırım sonraki dönem bazı Yahudiler tarafından da benimsenmiştir. Ayrıca tıpkı Müslümanlar gibi kimi Yahudi bilginler her bir emrin hangi amaç ve gerekçeyle konulmuş olduğunu da tek tek açıklamaya çalışmaktadır. Söz gelimi İbn Meymûn her bir emrin gayesini/gerekçesini ortaya koymakta ve bu gerekçeleri ortaya koyarken bir yandan Tanrı’nın emir ve yasaklarının rastgele ve gelişigüzel olmadığını göstermeye, diğer yandan Yahudi hukukunda akla aykırı olduğu izlenimini uyandıran bazı hükümlerin, indiği dönemdeki ortam ve sebepleri dikkate alındığında aslında bunların akla uygun olduğunu ispatlamaya çalışmaktadır. İncelemelerimize göre genel olarak şer’î hükümlerin illeti/gayesi konusunda ve gerek aklî-sem’î gerekse mişpatim-hukkim ayrımında Yahudiler, büyük oranda Müslüman alimlere ait aklî-şer’î ve ta’lîlî-taabbudî ayrımından yararlanmıştır. Yine Saadya Gaon ve İbn Meymûn gibi Yahudi düşünürlerin şer’î emir ve yasakların illetlerine dair dile getirdiği fikirlerin de birçok açıdan daha önce Müslümanlar tarafından dile getirilen görüşlere benzediği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler: