Özet:

Yükseköğretimdeki küresel gelişmelerin kalite yönetimini temel bir meşruiyet aracı haline getirmesi ve 2015 yılında Türk yükseköğretim sisteminde Yükseköğretim Kalite Kurulu (YÖKAK)’nun kurulmasıyla birlikte, Türkiye'de kalite yönetimi kurumsallaşmaya başlamış ve kalite yönetiminin yayılımı hız kazanmıştır. Bu çerçevede, kalite yönetiminin getirdiği kurumsal değişimi anlayabilmek ve kalite yönetiminin yükseköğretimde nasıl tanımlanıp uygulandığını keşfedebilmek için Yükseköğretimde Kalite Yönetimi Uyma Ölçeği geliştirilmiştir. Ölçek, Westphal ve diğerlerinin (1997) “uyumlama-uyma” ölçütünü “uyma ölçeği” olarak işlemsel hale getiren Özen'in (2000, 2002) çalışmaları işlemselleştirilerek geliştirilmiştir. İşlemselleştirmede, Uyma Ölçeğinde kullanılan Toplam Kalite Yönetimi (TKY) teknik, süreç ve yöntemleri yerine UNESCO tarafından dünyadaki yükseköğretim kurumlarının kalite yönetimlerinin durumunu analiz etmek için kullanılan kalite yönetimi yapı, yöntem, süreç ve tekniklerinden yararlanılmıştır. Ölçümlerde bir üniversitenin uyarak uygulama puanını hesaplamak için, o kuruluşla aynı yılda veya daha önceki yıllarda kalite yönetimini benimseyen kuruluşların her bir teknik için aynı tekniği uygulama veya uygulamama oranı (yüzde olarak) hesaplanmıştır. Bu hesaplamada üniversite, kalite yönetimi ile ilgili aynı tekniği uygulamakta ise bulunan uygulanma oranı, uygulamamakta ise uygulanmama oranı, o teknikten uyarak uygulama puanı olarak kaydedilmiştir. En son aşamada, üniversitelerin yararlanılan bu tekniklerden aldığı puanlar toplanmış ve toplam puan üniversitenin verdiği cevap sayısına bölünerek ortalama alınmıştır. Bulunan değer o üniversitenin uyarak uygulama puanı olarak kaydedilmiştir. Yükseköğretimde Kalite Yönetimi Uyma Ölçeği, uyumlayarak uygulama / uyarak uygulama biçimine göre kalite yönetiminin ussal olarak ya da normatif olarak benimsendiğini belirleyebilmektedir. Dolayısıyla, araştırma modelinde ortaya çıkan uyumlayarak ve uyarak uygulama düzeyini belirten bu ölçeğin kendisi aslında uyumlayarak uygulayanların ussal, uyarak uygulayanların normatif/törensel benimsediğini göstermektedir. Araştırma çerçevesinde, Türkiye’de faaliyet gösteren 198 yükseköğretim kurumunun 158’i araştırmada temsil edilmiştir. Üniversitelerin uyarak uygulama puanları 0-100 arasında değişen ölçek üzerinden ölçüldüğünde ortalama değeri 74,50 olan bir dağılımla karşılaşılmaktadır. Ölçüm sonuçlarına göre yükseköğretim kurumlarının tamamı normatif olarak sunulan kalite yönetimi standart ve yönergelerine uyarak kalite yönetimini uygulamaya çalışmaktadır. Ayrıca kalite yönetimini erken dönemde benimseyenlerin normatiflik derecesi daha yüksektir. Üniversitelerin kuruluş yıllarına göre yapılan değerlendirmede ise 2006-2017 yılları arasında kurulan üniversiteler ile 2005 ve öncesi dönemde kurulan üniversiteler arasında belirgin bir ayrım görülmektedir. Bu ayrımdan yola çıkarak, Türk yükseköğretim sisteminde erken dönemde kalite yönetimini benimseyen ve yükseköğretimdeki gelişmelere öncülük eden bir grup üniversitenin diğer üniversitelere göre bir adım önde olduğu değerlendirilmektedir. Bu üniversiteler aynı zamanda Times Higher Education Dünya Üniversiteler sıralaması (THE) ve Quacquarelli Symonds Dünya Üniversite Sıralamalarında (QS) yer alan Türk Üniversiteleridir. Çalışmada kurumsal kuramın, örgütlerin bir yeniliği benimseme biçimlerini önce normatif sonra ussal yada önce ussal sonra normatif olarak benimsedikleri argümanlarının yükseköğretimde kalite yönetiminin Türkiye bağlamı açısından farklılaştığı sonucuna ulaşılmıştır. Buna göre Türkiye’de yükseköğretimde kalite yönetimi açısından kurumsallaşma, düzenleyici üst kuruluşlar, uluslararası kuruluşlar, uluslararası kalite kuruluşları ve devletler üstü yapıda ussal olarak üretilen akılcı argümanların, yükseköğretim kurumları tarafından normatif olarak uygulanması ile gerçekleşmektedir. Bu uyarak uygulama davranışını gösteren üniversitelerin (normatif benimseyen üniversiteler) daha sonraki dönemlerde kalite yönetimini kendi ihtiyaçlarına ve yapılarına göre ussal olarak kurgulaması da mümkündür. Ancak, uyarak uygulama davranışında, uyarak uygulamanın tam olarak gerçekleştirilmemesi nedeniyle törensel olarak kalite yönetimini benimseyen kurumların olduğu da bir gerçektedir. Yani, yükseköğretimde kalite yönetimi için öne sürülen “önce normatif- sonra ussal benimseme tezi”nde ussallık; yayılmanın dönemine göre ilk benimseyenlerin normatif sonra benimseyenlerin ussal benimsediği şeklinde değil, normatif benimseyerek uygulayanlar tarafından sonradan normatif benimsemenin geliştirilmesi şeklindedir. Çalışmada ulaşılan sonuçlara göre yükseköğretimde kalite yönetimini ilk benimseyenler normatif daha sonra benimseyenler ise normatif bağlamı tam uygulamayarak törensel benimsemektedirler. Kurumlar, törensel benimsenen yeniliği uyguladıkça daha fazla normatif kurallara uymaya, normatif kurallara uydukça da daha fazla ussallığa ulaşabileceklerdir.

Anahtar Kelimeler: