Özet:

Kömür enerjisi ve buhar gücüne dayalı makineleşmenin gelişmesiyle Avrupa’da başlayan Sanayi Devrimi 19. yüzyıl ortalarında petrolün alternatif bir enerji kaynağı olarak keşfinden sonra yeni bir çağa girmiştir. ‘Petrol Çağı’ olarak da tanımlanan bu dönem, dünya sanayileşme tarihinin ikinci yarısını oluştururken farklı coğrafyalarda önemli toplumsal, ekonomik ve siyasal etkiler göstermiştir. Modern petrol sanayi, petrolün yer altından çıkarılması, rafineri tesislerinde işlenmesi, depolanması, tüketim yerlerine aktarımı, enerji amaçlı kullanımının yanı sıra yan sanayi üretimleri için yeniden işlenmesi gibi süreçleri içermektedir. Bu üretim aşamalarına koşut 19. yüzyıldan başlayarak dünyanın farklı coğrafyalarında eş zamanlı olarak petrol arama ve kamp sahaları, nakil ve iletim hatları, depolama tesisleri, içerisinde yönetim ve araştırma birimleri bulunan petrol rafineri ve işleme tesisleri, bu tesislerde çalışanlar için tasarlanan ‘şirket yerleşimleri’, akaryakıt satış istasyonları ve ulaşım altyapıları ile kapsamlı bir petrol sanayi mirası ortaya çıkmaktaydı. Tarihsel ve coğrafi bağlamda bu kadar etkili olmasına rağmen petrol sanayinin, sanayi ve mimarlık mirası içerisindeki önemine ilişkin çalışmalar kısıtlıdır. Bu çalışmanın amacı, dünyada olduğu gibi Türkiye’nin Cumhuriyet dönemiyle hızlanan sanayileşme hareketi içerisinde önemli bir yere sahip olan petrol sanayinin tarihsel gelişimine koşut ortaya çıkan yapılı çevre ve mimari birikiminin kültürel miras bağlamında incelenmesidir. Bu kapsamda, Cumhuriyet sonrası ikinci sanayi dönemi olarak kabul edilen 1950-80 yılları arasında Türkiye’de inşa edilen Batman ve ATAŞ Rafineri tesisleri ve lojman yerleşkeleri üzerinden karşılaştırmalı çalışma yapılarak Türkiye’nin hem modern mimarlık mirası hem de endüstri mirası bağlamı içerisindeki yeri ve önemi tartışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler: