Özet:

Bu makalede İslâm hukukçularının önde gelenlerinden Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî’nin hadisçilik yönü ve hadis sahasında yazmış olduğu el-Âsâr kitabı ele alınacaktır. Çalışmada İmam Muhammed’in hadis ilmindeki yeri, hoca ve talebeleri, el-Âsâr üzerine yapılan çalışmalar, hadislerinin kaynağına göre durumu, Ebû Hanîfe dışında hadis rivâyet ettiği hocaları, Ebû Hanîfe’ye muhalefet ettiği konular ve diğer hocalarının tanıtılması ve değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Fıkıh ve nazar tarafı ağır basan ehl-i rey ile sadece nakil ve rivâyete önem veren ehl-i hadîs arasında tarih boyunca tartışmalar yaşanmıştır. İmam Ebû Hanîfe ve ashabını ehl-i rey olarak isimlendiren ehl-i hadîs hem imama hem de öğrencilerine birtakım ithamlarda bulunmuşlar, fıkıh düşüncelerini anlayamadıkları için onların hadise muhalefet ettiklerini ileri sürmüşler, ehl-i rey olarak gördüklerinin çoğunluğunu cerh etmişlerdir. İmam Muhammed de sözü edilen eleştirilerden nasibini almış, yazdığı kitaplar sadece Hanefî mezhebinin değil bütün mezheplerin istifade ettiği kaynaklar olmasına rağmen cerh ve ta‘dîl âlimlerinin tenkitinden kurtulamamıştır. Makalenin bir bölümünde fakîh ve muhaddislerin nazarında İmam Muhammed değerlendirilmiştir. İmam Muhammed, Kûfe gibi zamanın en büyük ilim merkezlerinin birinde doğup büyümüştür. Hocaları Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf, Züfer b. Hüzeyl, Mâlik b. Enes, Süfyân es-Sevrî ve el-Evzâ‘î müctehid oldukları gibi talebeleri Şâfiî, Yahyâ b. Ma‘în, Ebû ‘Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm, Ebû Hafs el- Kebîr el-Buhârî, Ebû Süleyman Mûsâ b. Süleyman el-Cûzecânî de müctehiddir. İmam Muhammed, Hanefî mezhebinin kurucusu İmam Ebû Hanîfe’nin önde gelen müctehid talebelerinden biridir. Onun fıkha dair yazmış olduğu kitaplardan altısı “Zâhiru’r-rivâye” olarak bilinmektedir ve bunlar Hanefî mezhebinin aslını oluşturmaktadır. Fıkha dair kitaplarına tarih boyunca çok sayıda şerh ve ihtisâr çalışmaları yapılmış, bu kitaplar güncelliklerini hiçbir zaman yitirmemişlerdir. İmam Muhammed, fıkıhta müctehid olmasının yanı sıra aynı zamanda bir muhaddistir. O, hadis tahsili için ilmî seyahatlerde bulunmuş, zamanının büyük muhaddislerinden hadis rivâyet etmiş, bu uğurda seferlere çıkmış, ondan hadis almak için uzun yolculuklara katlanılmış, hadisleri yorumlamış, râvîleri hakkında konuşmuş ve Kütüb-i Sitte’den çok önce el-Âsâr, el-Muvatta’ ve el-Hucce ‘alâ ehli’l-Medîne gibi eserleri kaleme almıştır. Buna rağmen onun hadis sahasında yazmış olduğu eserler üzerinde yeterince çalışma yapılmamıştır. Büyük çoğunluğu İmam Muhammed’in hocası Ebû Hanîfe’den yaptığı rivâyetlerden oluştuğu için el-Âsâr, Ebû Hanîfe’nin Müsned’i mahiyetindedir. Çünkü İmam Muhammed el-Âsâr’da 913 hadisin 891’ini İmam Ebû Hanîfe’den 22’sini de diğer 17 şeyhinden rivâyet etmiştir. Bu da %97 gibi büyük bir orana tekabül etmektedir. Diğer şeyhlerinin durumu ayrı bir başlık altında incelenmiştir. el-Âsâr, Kütüb-i Sitte’nin yazılmasından yaklaşık elli sene önce, tâbiûn neslinin yaşadığı ikinci asırda telif edilmiştir. İmam Muhammed bu kitabında hadisleri sadece nakletmekle kalmamış onları yorumlamış ve hadislerden hükümler istinbât etmiştir. Rivâyet ettiği hadisleri yorumlamak ve onlardan hüküm çıkarmak diğer hadis kitaplarının ekseriyetinde bulunmayan bir özelliktir. Bundan dolayı el-Âsâr hem rey ehlinin rivâyet tarzına hem de yazıldığı döneme ilişkin önemli bilgiler veren bir kitaptır. İmam Muhammed, rivâyet ettiği her hadiste hocası İmam Ebû Hanîfe’nin görüşüne katılmamış, ona muhalefet ettiği yerler de olmuştur. Bir müctehid için bu normal bir durumdur. İmam Muhammed’in Hanefî olması Ebû Hanîfe’yi taklit etmesinden değil, ictihâdının onun ictihâdına muvâfık düşmesindendir. İmam Muhammed’in el-Âsâr’da hocası ile görüş ayrılığına düştüğü yerler makalede ayrı bir başlık altında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: