Özet:

İdil Ural Türklerinin siyasi önderlerinden olan Ayaz İshaki 1878 yılında Kazan’a bağlı Çistay kasabasının Yavşirma köyünde doğmuştur.1899’da Sadri Maksudi Arsal ile Rus-Tatar Öğretmen Okulu’nda birlikte okumuşlardır. Gazete çıkarmış, sosyalist fikre intisap edince hapse girmiş, sürgüne gönderilmiştir. Daha sonra milliyetçi olmuştur. Çarlığın yıkılmasına kadar farklı siyasi çizgileri takip ettikleri Arsal’ı yazılarında eleştirmiştir. 1917 Mayıs ayında Moskova’da yapılan Rusya Müslümanları Kurultayı’nda siyasi işbirliği yaptıktan sonra hayatının sonuna kadar ilişkileri sürmüştür. Memleketlerinin bağımsızlığı için Rusya’da yapılan mücadelede müşterek hareket etmişlerdir. Paris’te Barış Konferansı’nda delege olarak memleketlerinin haklarını savunmaya çalışmışlardır. Rusya’da komünizmin kesin egemenliğinden sonra Avrupa’daki geçici duraklardan sonra Türkiye’ye gelmişlerdir. Arsal, eğitimi ve birikimi ile üniversitede ve parlamentoda görev almış, rejimin önemli unsurlarından biri olmuştur. Rahat ve itibarlı hayat şartlarına sahip olmuştur. Mizaç olarak daha mücadeleci olan İshaki, Türkiye’de kamuda durumuna uyan bir görev almaktan imtina edip daha serbest ve ülkesinin bağımsızlığı uğrunda mücadele edebileceği değişik ülkelerde bulunmuştur. Almanya, Finlandiya, Polonya ve Uzak Doğu’da bulunmuştur. 1939’da II. Dünya Savaşı başladığında tekrar döndüğü Türkiye’de hayatının sonuna kadar yaşamıştır. İshaki’nin eserleri Tataristan’da 15 cilt halinde neşredilmiştir. 1902-1954 arasında dostlarına yazdığı mektuplar bir cilt tutmaktadır. Doğrudan Arsal’a yazdıkları ile yakınlarına, kızı Saadet Çağatay’a mektuplarında Arsal ve ailesi hakkında önemli kayıtlar bulunmaktadır. Bu bilgiler Arsal’ın biyografisinin tamamlanması bakımından önemlidir. Mektuplarda İshaki’nin ruh dünyasını izlemek de mümkün olmaktadır.

Anahtar Kelimeler: