Özet:

Karahanlılar dönemine ait eserlerden biri olan Kutadgu Bilig, ilim dünyasına malum olduktan sonra bugüne kadar Türkiye başta olmak üzere, Rusya, Almanya, Fransa, Çin, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Azerbaycan, Amerika, Japonya gibi ülkedeki bilim adamlarının dikkatini çekmiştir. Bilindiği üzere, Kutadgu Bilig’in çeşitli dillerde manzum, mensur neşirleri, tıpkıbasımları yayımlandı. Karahanlıların tarihi, kültürü, edebiyatı, eski Türklerin inançları, Türk toplulukları üzerinde çalışan araştırmacılar için bakılması gereken birincil öneme sahip kaynaklar hâline geldi. Son dönemlerde bu ülkelerde yapılan çalışmalar hakkındaki bilgilere erişmek Kutadgu Bilig üzerindeki çalışmalar konusunda önem sağlar. Reşit Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig’in tenkitli metnini yayımladıktan sonra Çinli, Özbekistanlı âlimler; Arat’ın yayımladığı nüshadan yararlanarak eserin Uygurca ve Özbekçesini neşretmişlerdir. Çin’de Kutadgu Bilig hakkındaki araştırmaların tarihi yüz yılı aşmış olsa da 1980’li yıllardan sonra yoğunlaşmıştır. Uygurca ve Çince yayımlanan dergi, gazete, sözlüklerde Kutadgu Bilig hakkındaki bilgiler yer almıştır. Uygur dili, edebiyatı, Karahanlılar tarihi üzerinde çalışan bilginlerin ilgisini çekmiş ve bu konuda çok sayıda çalışma ortaya çıkmıştır. Kutadgu Bilig’in Çin’de resmî olarak tanıtılması, yayımlanması ve araştırılması Türkiye, Rusya ve Almanya gibi ülkelere göre geç başlamıştır. Özellikle Çin’de 1978 yılından sonra -reform yapıldıktan sonraki 40 yılda- Kutadgu Bilig; Çin, Uygur, Kazak ve Kırgız dillerinde yayımlanmıştır. Bilim adamları bu konuya çok ilgi göstermiş ve Kutadgu Bilig resmî olarak neşredildikten sonra Uygur dili, edebiyatı, tarihi ile uğraşan araştırmacılar son yıllarda dil, edebiyat, felsefe, folklor, hukuk, dış siyaset gibi çeşitli yönlerden Kutadgu Bilig hakkında incelemeler yapmışlardır. Çince ve Uygurca çok sayıda çalışma, akademik makale, doktora ve yüksek lisans tezi yazılmıştır. Çin’in farklı üniversitelerinde ve ilgili kurumlarında Kutadgu Bilig Araştırma Merkezleri, Kutadgu Bilig Tetkikat Cemiyetleri kurulmuştur. 1980-2000 yılları arasında Kutadgu Bilig konusunda ulusal ve uluslararası sempozyumlar düzenlenmiştir. 2010 yılından sonra, Kutadgu Bilig metninin Çince ve Uygurcası sesli olarak neşredilmiştir. Ayrıca Kutadgu Bilig konusunda doktora, yüksek lisans tezleri yazılmış ve kapsamlı bir biçimde ele alınmıştır. Ancak Kutadgu Bilig’in dizini hâlâ yapılmamıştır. Bu sebeple araştırmacılar için bazı zorlukların oluştuğu görülmektedir. Bu makalede, ilk olarak geçen asrın başlarından günümüze kadar olan uzun bir süreçte Kutadgu Bilig’in Çin’de yayımlanan Çince ve Uygurca dergi, sözlük, ansiklopedi, ders kitabı, gazetelerde Yusuf Has Hacip’in hayatı, Kutadgu Bilig hakkındaki genel bilgilerin yer alması, yabancı ülkelerde yapılan araştırmaların Uygurca ve Çinceye tercüme edilmesi, tanıtılması, Kutadgu Bilig’in Çin, Uygur, Kazak ve Kırgız dillerindeki çeşitli çevirileri ve özellikleri tek tek anlatılmış, daha sonra Kutadgu Bilig hakkında yapılan araştırmalar değerlendirilerek Kutadgu Bilig’in çeşitli çevirilerinde bulunan yetersizlikler ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler: