Özet:

Arapça’nın temel disiplinlerinden biri olan sarf/morfoloji, kendi sistemi içerisinde ortaya koyduğu kaideler bağlamında kelime yapısındaki değişiklikleri açıklamayı hedefleyen bir ilimdir. Kelimenin yapısındaki asıl ve zâid harfleri tespit ederek bu harflerin sahîh ya da illetli olup olmadığı gibi kelime biçimini, çatısını, kipini ve buna bağlı olarak anlamsal yansımalarını açıklamaya çalışır. Ortaya koyduğu kurallar ışığında sözcüğün yapısındaki değişimlerin tespitine yoğunlaşmakla beraber, bu değişimlere bağlı olarak meydana gelen anlam inceliklerini de ele alır. Sarf ilminin ortaya çıkışı nahiv ilminin ortaya çıkış serüveniyle doğrudan bağlantılıdır ve her ikisi Arapça ilminin iki temel yapı taşını oluşturmaktadır. Dilbilimsel araştırmaların ortaya çıktığı erken dönemden itibaren, kelimenin yapısıyla ilgili açıklama ve tahlillerin kaynaklarda çokça yer alması, gerek dinî gerekse edebî metinlerin anlaşılmasında sarf ilminin ehemmiyetini ortaya koymaktadır. Bununla beraber sarf ilminin, müfessirin bilmesi zorunlu ilimler kategorisinde sayılıp sayılmayacağıyla ilgili metodolojik düzeyde bir ittifakın olduğu söylenmese de tefsir için bu ilmin ehemmiyeti hususunda bilginler hemfikirdirler. Sarf ilmi, bazı çağrışımlarının ortaya çıkarılmasında ve kesin anlamlarının açıklığa kavuşturulmasında nahiv ilminden az olmayan bir öneme sahiptir. Zira morfolojik yapı âyetlerin içeriğini açıkladığından bu ilimde derinleşmek Kur’ân-ı Kerîm’deki bazı i‘câz yönlerin anlaşılmasına yardımcı olur. Bazen gramer kuralına aykırı görünen bir kullanım, düşünmeyi ve o kullanımdaki i‘câz yönünü araştırmayı gerektirir. Kelimenin yapısı ve kullanımı iyice araştırıldığında ilâhî buyruğun gayesi çok iyi anlaşılmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm’in dil üslubu bütün lehçeler, dilsel kullanımlar ve lugatların fevkindedir. Bir kelimede dilbilgisi kurallarına uyulmaması ve bu kurallara uygun olarak akışın olmaması, üzerinde düşünülmesi gereken bir konudur. Bu durum, Kur’ân-ı Kerim’in i‘câz yönlerini açıklamada yardımcı olan faktörlerdendir. Zira Kur’ân-ı Kerim yapılarından bazılarının ilk bakışta gramer veya morfolojik kuralı ihlal ettiği zannedilse de iyice bakıldığında âyetlerin siyâk ve sibakından bir maksat ve gaye için gerçekleştiği açıkça anlaşılmaktadır. Bu yönüyle sarf ilmi, diğer ilimlerle ilgilenen âlimler için önemli olduğu gibi müfessirler için de önem arz etmektedir. Müfessirler, dilbilimin diğer disiplinleri gibi kelime yapısını analiz ederek biçimsel bazı özellikleri ortaya çıkaran sarf ilminden de büyük ölçüde yararlanmışlardır. Nitekim en doğru manaya ulaşma gayesiyle muşkil ve müşterek kelimeler arasındaki farklılıkları bu ilim sayesinde ortaya koyabilmişlerdir. Ayrıca bu ilmin kaidelerinden istifade ederek kelimenin türev/iştikâk ve yapı/siğa şeklindeki biçimsel özelliklerinden mananın inceliklerini kavrayabilmişlerdir. Zira bu ilim, kelimede bulunan birçok mânâyı ve farklı yönleri gösterebilmektedir. Kelimenin isim veya fiil olup olmadığı, değişim açısından ne olduğu bu ilim ile bilinir. Kur’ân-ı Kerîm’in tefsirinde sarf ilminin kaidelerini önemli kılan etkenlerin başında lafızlardaki yapısal farklılığın âyetin i‘râbını etkilemesidir. Cümle bağlamında gramer yönünü etkileyen kelime yapısı, bazı anlam farklılığına da yol açmaktadır. Aynı şekilde kelimede anlam ve yapı değişikliğine yol açan harekeler de manayı etkilemektedir. Çünkü kelimenin taşıdığı harekeler kelimenin hangi kalıpta olduğunu dolayısıyla hangi manayı ifade ettiğini gösterir. Ayrıca kelimedeki harflerin artması yapı ve anlamın artmasına neden olur. Bu ilmi bilmeyen biri kelimenin ism-i fail mi, ism-i mef‘ûl mu olduğunu veya fiilin müteaddi mi, lâzım mı olduğunu veya sarf ilmiyle ilgili diğer konuları bilemediğinden kast edilen manayı anlayamaz ve kastedilmeyen yanlış anlamlar verir. Dolayısıyla morfoloji, Arap dilinin önemli bir dalıdır ve âlimler tarafından bu ilme büyük ilgi gösterilmiştir. Bu çalışmada sarf ilminin ortaya çıkışı ve bazı âyetler bağlamında bu ilmin manaya etkisi konusu ele alınmaya çalışılacaktır. Çalışmada ilk olarak sarf ilminin tanımı, konusu ve doğuşu ele alınacak ardından morfolojik delalet bakımından bazı âyetler ele alınmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: