Abstract:

Kavramların ilişkilendirilmesi, ilgi, sahiplik, aitlik, özgülük, eşitlik, benzerlik, karşıtlık, yakınlık, yaklaşıklık vb. çerçevesinde kurulan bağlarla gerçekleşmektedir. Bu bağlar, kavramların ilgilerini, kavramlar arasında doğrudan ya da dolaylı yollarla kurulan ilişkileri gösterir. Kavramlar arasındaki ilişkilendirmelerin dilde somutlaşması ise dilin sağladığı yapısal ve anlamsal olanaklarla sağlanır. Bu çalışmada, tarihî Türk yazı dillerinden Harezm Türkçesi döneminde yazılmış Nehcü’l-Ferâdîs’in taranmasıyla elde edilen veriler kullanılarak bu kapsamdaki ilişkilendirmeleri sağlayan Türkçe, Arapça, Farsça kökenli dil birimleri belirlenmiş ve örneklendirilmiş; ilişkilendirmelerin hangi dilsel olanaklarla sağlandığı örneklerle irdelenmiştir. Çalışmada, kavramlar arasındaki ilişkilendirmelerde insan ögesi temel alınmış ve belirlenen örnekler, bu doğrultuda bir sınıflandırmayla insan kavramıyla ve insan dışındaki kavramlarla biçimlenen ilişkilendirmeler olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. İnsan kavramıyla biçimlenen ilişkilendirmeler, insanla ilgili olmakta ya da bu kapsamdaki ögelerle kurulmakta;  ilişkilenen ve ilişkilendirilen ögelerden en az birini insan ya da insana özgü kavramlar oluşturmaktadır. İnsan dışındaki kavramlarla biçimlenen ilişkilendirmelerde ise söz konusu kavramlar ya da bunlarla oluşturulan ögeler yer alır; ilişkilenen ya da ilişkilendirilenin her ikisi de insan, insana ait bir özellik, durum vb. değildir. Nehcü’l-Ferâdîs’te belirtilen doğrultularda ilişkilendirmeler yapan ya da içeren Türkçe ögeler arasında çekim ve yapım ekleri, sözcükler ve sözcük grupları yer almaktadır. Benzer işlevdeki Arapça ve Farsça ögeler ise türlü eklerin de kullanılabildiği farklı sınıf ve kuruluşlardaki kimi sözcüklerden ve ad tamlamalarından oluşmaktadır.

Keywords: