Özet:

Türklerin en eski yerleşim alanlarından birisi olan Horasan bölgesi, doğuda Sicistan, Gur ve Huttel, batıda Taberistan ve Curcan, kuzeyde Maveraünnehir ve Türkistan’ın bazı şehirleri, güneyde ise Kirman, Rey ve Curcan bölgesiyle Deylem Dağı arasında kalan Fars ve Kumus toprakları tarafından çevrilidir. Geniş bir coğrafyaya sahip olan Horasan bölgesi, Nişabur, Merv, Belh, Herat, Semerkant, Buhara, Harizm, Tus ve Tirmiz gibi şehirlerin sahip oldukları siyasi ve iktisadi özellikleriyle ön plana çıkmıştır. Nitekim Horasan ve Türkistan şehirleri, genel olarak İran, Çin, Hindistan ve Avrupa’yı birbirine bağlayan ana yollar üzerinde kurulmuştur. Ancak bu durum, Türkistan şehirlerini iktisadi açıdan kalkınmalarını sağladığı gibi beraberinde muhtelif devletlerin odak merkezi haline gelmelerine de neden olmuştur. Bu şehirlerin ne zaman ve kimler tarafından kurulduğu hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmesine rağmen bu şehirlerin Büyük İskender tarafından kurulduğu görüşü ağır basmaktadır. Horasan bölgesinde Hz. Ömer dönemiyle birlikte başlayan fetih hareketleri, Hz. Osman ve Emeviler döneminde hız kesmeden devam etmiştir. Arapların yönetimi altına girmek istemeyen bölge halkının sık sık ayaklanması, bulundukları şehirlerin tahrip edilmesine neden olmuştur. Özellikle Abbasilerden sonra muhtelif devletler tarafından idare edilen Türkistan şehirleri, 1220 yılında Cengiz Han’ın önderliğinde Moğolların tahribine uğrayıp büyük zarar görerek yıkılma aşamasına gelmişlerdir. Bu tahribatlar neticesinde bazı şehirler yıkılırken bazıları ise yeniden inşa edilmiştir. Bu çalışmada Horasan ve Türkistan şehirlerinin coğrafi yapıları, kuruluş aşamaları, öne çıkan siyasi durumları ve sahip oldukları sosyal ve ekonomik özellikleri, Arapça ve Türkçe kaynaklarda yapılan araştırmalar neticesinde genel hatlarıyla ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: