Özet:

Osmanlı klasik şiiri, karmaşık Osmanlı kültür ve folklorünü yansıtan kırık bir aynadır. Osmanlı lirik şiirini okurken despotizmi şiirdeki her kapıyı açan anahtar olarak kabul eden yaklaşımlara eleştirel yaklaşan Walter Andrews, şiiri “âşık-mâşuk”, “merkez-çevre” gibi ikili karşıtlıklara indirgemek yerine, kimlikleri etkileyen etkileşimi ön plana alarak farklı bir açıdan bakmayı önerir. Andrews, Gilles Deleuze ve Felix Guattari’nin kuramsal eleştirileri ışığında incelediği şiirlerde “oluş” halindeki kimliklerden söz eder ve “Mecnûn” ve “Melâmi” olarak adlandırdığı iki fonksiyon tespit eder. Bu makalede, Andrews’un çalışmasından ilhamla, biri despotik tahakküm ilişkilerinin diğeri ise Sufî folklorünün ürünü olan bu iki “oluş hali” arasındaki etkileşim, Tanzimat’tan itibaren giderek Divan şiirinin yerini alan romanlardaki karakterler çerçevesinde ele alınmaktadır. Kimliğin bir inşa olduğuna ilişkin göndermeler içeren ve kimliğin modernleşme ile ilgili bir sorunsal olarak ele alındığı romanlar incelendiğinde, Sufizm kültürünün ve folklorunun etkisini yitirmesi ile gözden kaybolduğu düşünülen Melâmi fonksiyonunun ortadan kalkmadığı, tıpkı tarihsel olarak farklı tahakküm ilişkileri içerisinden yeniden üretilen Mecnûn fonksiyonu gibi, Melâmi fonksiyonun da dönüşerek sürdüğü, Mecnûn fonksiyonunu etkilediği ve dönüştürdüğü ortaya çıkmaktadır. Yazının ilk bölümünde Tanzimat romanlarından Felâtun Bey ve Râkım Efendi (1875) ile İntibah (1876) ve Servet-i Fünûn’a geçiş döneminin önemli romanlarından Araba Sevdası (1896) ile bu dönemin doruğu kabul edilen Aşk-ı Memnu (1900) ve yazının ikinci bölümünde, Milli Edebiyat romanlarından Ateşten Gömlek (1922) ve Yaban (1932) ele alınacak ve son olarak Osmanlı-Türk modernleşmesine ilişkin konularda öne çıkan hikâyelere sahip olduklarından Fatih-Harbiye (1931) ve Huzur (1949) incelenecektir.

Anahtar Kelimeler: