Özet:

Bilimsel çalışmalar, en genel anlamıyla bilgi edinme, bilgi üretme, bilgiyi yorumlama ve onu çeşitli kanallar ile yayma amacıyla gerçekleştrilen süreç- lerden oluşur. Bu süreç bir amacı merkeze koyarak dürüst, güvenilir, objektf, tarafsız, değer yargılarından bağımsız, sorumluluk ve hakkaniyet1 bilinci taşıyan bir tutum içerisinde bilgiyi sistemli bir şekilde kullanmak, eleştrel düşünmek, karşılaştrılabilir analizler yapmak, özgün bilgi üretmek, model oluşturmak gibi birtakım ilkelere dayalı olarak inşa edilir. Tüm bu ilkeler üzerinde ise herkesin uyması gereken bir değer olarak, ‘bilimsel etk’ bulunmaktadır. Zira etk değerlerden yoksun olarak elde edilen, üretlen, yorumlanan ya da paylaşılan bilginin geçerliği, güvenirliği ve yetkinliği kuşkuyla karşılanacak ve sorgulamalara tabi tutulacak nitelikte olacaktr. Bu makalede bilimsel çalışmalarda bilgiye ulaşım ve aktarım (yayın vb.) süreçlerinde uyulması gereken etk kurallar ve bu kuralların ihlal edilme biçimleri, ihlallerin tespit, nedenleri, sonuçları ve nasıl engellenebileceği değerlendirilecektr. Tıp gibi uygulamalı araştrmalarda canlıların denek olarak kullanımı, gen araştrmaları gibi ilgili etk tartşmalar bu çalışmanın kapsamı dışında bırakılmıştr. Bilimin ilerlemesi, bilgilerin birbiri üzerine inşa edilmesi sürecine dayalıdır. Bir başka ifade ile bilimsel araştrma ve çalışmalar belirli bir süreklilik içinde yürütülür ve elde edilen deneyimler bir tür gelenek oluşturur. Bu gelenekte bir kuşağın, bir önceki kuşak veya çağdaşının üretği bilgiden yararlanmasıyla yeni fkirler, bakış açıları, yöntemler, tasarımlar, buluşlar ve teknolojiler2 ortaya çıkar; fakat bunu yaparken araştrmacının başkasının çalışmasını bütünüyle kopyalamamak, bir başkası için araştrma üretmemek veya metni bir başkasına yazdırmamak, bilgiyi çarpıtmadan kullanmak, yararlandığı çalışmayı ve sahibini referans göstermek ve yanlış bilgilendirmeden kaçınmak gibi kurallara bağlı kalması gerekmektedir. Zira bir konu üzerinde bilimsel araştrma yapmanın en önemli aşaması farklı perspektfleri yansıtan bilgilerden yararlanırken, daha önceki veya çağdaşı araştrmalardan alıntlar yaparken zikredilen etk kurallara aykırı davranışlarda bulunmamaktr. Bilimsel araştrma yaparken kast olarak ya da farkında olmadan etk kuralların dışına çıkılması eylemi, uydurma bilgi paylaşımı, kopya çekme, kopyalama, yinelenen yayın yapma ve inthal gibi kavramlarla tanımlanmıştr. Özellikle akademik araştrmalar için yaygınlığı daha belirgin hale gelen bu eğilimler, çocukluktan itbaren öğrenme sürecinin bir parçası olan bilimsel çalışmalarda ahlaki değerlere bağlılık düzeyinin yansımasıdır. Bu bağlamda inthal davranı- şının, yani bilim (fkir) hırsızlığının anlaşılması için öncelikle yapılması gereken bilimsel etğe zarar veren sahtekarlık biçimlerini anlamak bir gereklilik olarak belirmektedir. Bu çalışma, bilim hırsızlığı ve aldatma kastyla yanlış bilgilendirmeye yönelik eylemlere, bu eylemlerin tabiat ve farklı türlerinin tanımı üzerinden şimdiye kadar tespit edilmiş olan nedenlere, elde edilmek istenen amaç- lara, suçun tespit ve engellenmesi için kullanılabilecek araçlara dikkat çekerek bilimsel ahlak konusunun pratkteki yansımaları hakkında genel bir çerçeve çizmeyi amaçlamıştr. Kuşkusuz sahibinden habersiz, izinsiz, ona atfa bulunmadan veri, bilgi, belge vb. kullanmak sadece akademik araştrmalar sırasında karşılaşılan bir etk kural ihlali değildir. Gazetecilik, habercilik, sosyal medya, sanatsal ürünler (tyatro, senaryo, moda, müzik, resim gibi) söz konusu oldu- ğunda da inthal olgusuna sıkça rastlandığını ve etk kuralların ihlal edildiğini gözlemlemek mümkündür. Bütün bunlar araştrma, bilgiye erişim ve onun kullanılması gibi süreçlerde etk ilkelerin önemine işaret etmektedir

Anahtar Kelimeler: