Abstract:

İslamiyet’i kabul ederek yeni bir kültür dairesine giren Türkler, kültürel değişim adı verilen ve hayatın birçok alanına yansıyan uyumlanma süreciyle karşılaşmıştır. Dolayısıyla, Türklerin asırlar öncesine dayanan ve kültürel kodlarındaki birçok unsurun da bu değişim ve dönüşümden nasibini aldığı söylenebilir. Kültürel bellekte Karahanlı devletinin ilk Müslüman hükümdarı olan Satuk Buğra Han’ın hayatının anlatıldığı menkıbelerde tespit edilen “misafire hürmet, levirat, ant içme, düşmanı uykuda öldürmenin namertlik olması, tuz-ekmek hakkı, ata/dede/pederlik hakkı ve olağanüstü doğum (babasız çocuk dünyaya getirmek)” gibi unsurlar, kültürel değişimin izlerini barındırmaktadır. Çalışmada bahsedilen bu örneklerden “ata hakkı ve tuz-ekmek hakkı” halk hukuku ile ilişkili olarak kültürel değişim ve Türk töresi bağlamında ele alınmıştır. Bu kapsamda Cemal Karşî, Shaw, Grenard, İngiltere, Taşkent ve Paris nüshalarının varyantları mukayeseli olarak incelenmiştir. Anlatılardaki ortak motif, Satuk Buğra Han’ın kâfir amcasını öldüreceği sırada onun kendi üzerindeki “ata hakkı ve tuz ekmek hakkı”nı hatırlaması ve onu öldürmekten vazgeçip İslamiyet’e davet etmesidir. Fakat amcası İslamiyet’i kabul konusunda direnir. Bunun üzerine Satuk Buğra Han, amcasının toprağa gömülerek ölmesine neden olan bir keramet gösterir. Bu keramet, kültürel değişim ve halk hu-kuku ile ilişkilendirildiğinde senkretik bir yapıdada olduğu anlaşılmaktadır. Zira Satuk Buğra Han’ın amcasının kanını dökmek istememesi-boğularak öldürmesi- Türk töresinde hükümdar soyundan gelen kişinin Tanrı’nın kut’unu taşıması, bir başka ifadeyle kanının kutsal kabul edilmesi ve Türklerde ataya duyulan saygı, atalar kültü inancının bir izdüşümü olarak yorumlanabilir. Ayrıca Satuk Buğra Han’ın üç kez amcasını İslam’a davet etmesi ve sonrasında gösterdiği keramet, İslamiyet inancındaki “anne-baba hakkı” ile de örtüşmektedir. Kısaca menkıbe nüshalarında tespit edilen “ata hakkı ve tuz-ekmek hakkı”, kültürel değişim kavramı açısından incelendiğinde halk hukuku uygulaması olarak hem İslamiyet öncesi hem de İslami bir hüviyette olduğu tespit edilmiştir.

Keywords: