Özet:

Muhammed İkbal 20. Yüzyılın en önemli Müslüman aydın, düşünür, şair ve politikacılarından birisidir. Özellikle entelektüel yönüyle önemini onun iki esaslı projesinde görürüz: İslam'ı ve müslümanları ihya etmek ve İslamı modernleştirmek. İslam büyük bir medeniyet yaratmaya muktedir potansiyele sahip olmakla birlikte modern çağın müslümanları ve müslüman topluluklarının hali içler acısıdır ve tam bir çöküntü içerisindedirler. İkbal'in hayali İslami kimliğe sahip büyük ve güçlü bir birlik medeniyeti kurmaktadır. İnsanlığın birliğini tesis etme açısından Batıyı yetersiz bulur İkbal. Çünkü Batılı birey bencil, çıkarcı ve seküler olup manevi değerlere de oldukça uzaktır. Dolayısıyla Batı insanlığı tam bir ruhsal, ahlaki ve manevi çöküşe sürüklemiştir. İslam'ın doğru anlaşılamaması ve potansiyellerinin tam kullanılamaması nedeniyle de Müslüman benlik iyice zayıflamış ve güçsüzleşmiştir. Güçlük bir birlik medeniyeti kurabilmek için İkbal bu birliği oluşturacak benliklerin güçlendirilmesi fikriyle yola çıkar. Bunun için öncelikle Batı taklitçiliği bırakılmalı, Batıyı doğa ve siyaset alanında güçlü kılan ilke, değer ve yöntemler ithal edilip bu değerlerin bizatihi İslami olduğu ve İslam'dan kaynakladığı gösterilmelidir. İkbal'e göre Kuran bilimi ve deneysel yöntemi teşvik etmekte, insana büyük bir özgürlük ve yaratıcı kudret bahşederek dünyanın geleceğini belirleme ve şekillendirme yetkisi vermiştir. İkbal güçlü bir müslüman benliği yaratma projesinde bir çok Batılı düşünür yanında özellikle Whitehead'din ve Nietzsche'nin çok etkisinde kalır. İkbal bir yandan İslam'ı ihya etmek ve modernleştirmek için bilim ve felsefe yoluyla rasyonelliğe vurgu yapıp akılcı ilke ve değerleri ön plana çıkarır ve bu yolla İslam'ı rasyonelleştirirken diğer yandan da akılcılığı manevi/kalbi değerlerle harmanlayarak yeni ve güçlü bir paradigma oluşturmayı hedefler. Bu, akıl ile kalbin, Batı ile Doğunun evliliğidir ve aynı zamanda bu, güçlü bir medeniyetin anahtarıdır. Ancak ikbal'in söz konusu sentezleme tasarımı paradoks ve çelişkilerden kendisini kurtaramamıştır. Makalemizin amacı, İkbal'in İslam'ı modernleştirme ve ihya etme projesinin ihtiva ettiği paradoks ve çelişkilerin ayrıntılı ve analitik bir çözümlemesini sunmaktır.

Anahtar Kelimeler: