Abstract:

Kaynağını Jung’un “kollektif bilinçdışı” kuramından alan ve eser merkezli bir inceleme yöntemi olan arketipal eleştiri, tüm insanlığın ortak geçmişinden gelen birikimi hedef almaktadır. İnsanlığın ortak kültürü fertlerin bilinçdışında, örtük ve potansiyel bilgi seviyesinde mevcuttur. Söz konusu kültürel arkaplan, dinler tarihi, mitoloji, medeniyetler tarihi gibi zengin bir ilişkiler ağından beslenir. Bu derin kültürel alt yapı, bir edebi eserde semboller ve alegorinin diliyle açığa çıkar. Bilhassa Yusuf kıssası gibi Kitab-ı Mukaddes ve Kur’an-ı Kerim’de geniş yer bulan bir hikâyenin edebi metne dönüşmesi ile zengin bir derin yapıyı da beraberinde taşıdığı muhakkaktır. Bu tarz metinlerde yüzeyde anlatılan esas hikâyenin derin katmanları arketipal örüntü yoluyla başka hikâye anlatır. Semboller diliyle kurgulanan bu derin hikâye, Campbell’in Jung ve Eliade’dan beslenerek oluşturduğu “Kahramanın Yolculuğu” anlatısıdır. Jung, kişinin bireyleşme sürecinde kendi varoluşunun temel kaynağı olan merkeze doğru bir yolculuğun varlığından bahseder. Bu yolculuk çağrısı bireye self/ özbenlik arketipinin sembolleriyle ulaşır. Campbell da buradan hareketle edebi eserlerin derin okumalarında “arayan insan” tipolojisini çıkarır. Söz konusu yol izleği sadece hedef metin için değil belki eserle bütünleşen “okur”un da öz değerlerini arayışına ışık tutmaktadır. Bu çalışmada Jung, Eliade ve Cambell gibi teorisyenlerin geliştirdiği kuramlar ışığında Yusuf u Züleyha kıssası derin okumayla yorumlanacaktır. Çalışma, hikâyede dışsal yolculuğa paralel giden içsel yolculukların anlam katmanlarını açığa çıkarmayı; arketipal örüntüyü çözümlemeyi amaçlamaktadır.

Keywords: