Abstract:

Belâgat kitapları muhassinât-ı lafziyye ve ma’neviyye adı verilen edebî sanatların örneklerle açıklandığı kitaplardır. Edebî sanatlar bu kitapların bedî’ bölümünde açıklanmış ve ad, tarif ve tasnifçe birbirinden farklı olabilmiştir. Bu kitaplarda mecâz-ı mürsel, isti’âre, teşbîh, kinâye gibi sanatlar bir anlatım yolu olarak görülüp beyân bölümünde açıklanmıştır. Me’ânî, beyân, bedî’olarak üç bölümden oluşan belâgat kitaplarında Tanzimat sonrasında önemli bir artış olmuştur. Belâgat kitapları genellikle 13.yüzyıl belâgat âlimi Sirâcuddîn-i Sekkâkî’nin Miftâhu’l-Ulûm’u ile onun özet ve şerhlerine dayanmıştır. Böyle olmakla beraber Miftâhu’l-Ulûm’un şerh ve özetlerinde Miftâh’ta yer almayan birçok sanata yer verilmiştir. Belâgat kitaplarında yer alan edebî sanatlardan birisi de tecâhül-i ‘ârif olup Miftâhu’l-Ulûm’da sevku’l-ma’lûm mesâka gayrihi adı ile açıklanmıştır. Tecâhül-i ‘ârif, bir nükteden dolayı, bilinen bir şeyin bilinmiyormuş gibi anlatılması, yani tecâhül yoluyla istifhâm edilmesidir. Bu sanat, belâgat kitaplarının büyük kısmında tecâhül-i ‘ârif adı ile geçmekle birlikte, birkaç kitapta farklı adla verilmiştir. Sekkâkî, edebe aykırılık gerekçesiyle bu sanatın adını değiştirmişse de bu değişiklik sonraki kitaplarda benimsenmemiştir. Sekkâkî’nin tarifi çoğu kitapta tercüme yoluyla: “Bir nükteye binâen ma’lûmu gayr-i ma’lûm siyâkta îrâd eylemekdir.” şeklinde yer almıştır. Tanzimat sonrası belâgat kitaplarında da bu sanat tecâhül-i ‘ârif adıyla açıklanmış, sadece Recaizâde istifhâm adını kullanmıştır. Bununla birlikte, hiçbir kitapta tecâhül-i ‘ârif dışında istifhâm diye ayrı bir başlığa yer verilmemiş, bu kelime tecâhül-i ‘ârifin bir aracı olarak kullanılmıştır. Bu makalede tecâhül-i ârif, belâgat kitaplarında mukayeseli biçimde incelenerek ortaya konulmaktadır.

Keywords: