Özet:

Hatayi, muhtelif yüzeylerin bezemelerinde kullanılmış bir çiçek motifidir. Orta Asya kökenli olduğu ileri sürülmüştür. Çiçeği gösteren bezemelerin işlendiği kaliteli ipekli kumaşlar ve bunların dokunduğu fabrikalar da aynı adı almışlardır. Osmanlı coğrafyasında hatayi işlemeli kumaşlar, önceleri genellikle ithal yoluyla karşılanmıştır. 18. yüzyılın başlarında hatayi ve benzeri kaliteli kumaşlara talep artmıştır. 1708 yılında İstanbul çuha fabrikası inşa edilmiştir. Bu fabrika 1710 yılının ortalarında işletmeye açılmıştır. Fabrika eminliği, 1719 yılında Hüseyin Ağa’ya devredilmiştir. Bu sırada fabrikanın genişletilmesi söz konusu olmuştur. Ancak yaklaşık bir yıl sonra, çuha fabrikasının genişletilmesi suretiyle inşa edilmiş veya edilecek olan toplam kırk tezgahın hatayi fabrikası olarak kullanılması gündeme gelmiştir. Hatayi fabrikası ile ilgili hazırlıklar 1721 yılına kadar yaklaşık bir yıl sürmüştür. Bu arada tezgahların inşası ve işletilmesi ile çuha tezgahlarının bir kısmında numune olmak üzere başlatılan hatayi üretimi için önce 24.000, daha sonra toplam 30.000 guruşluk tahmini bir bütçe belirlenmiştir. Hazine tarafından taksitler halinde karşılanacak bu paranın geri ödemesinin de taksitler halinde yapılması kararlaştırılmıştır. Hazineye ödenecek taksitlerin dışında miri adına verilen kredinin kâr payı olarak belli bir tutar belirlenmiştir. Hazırlıkların tamamlanması nihayetinde, hatayi fabrikasının fiilen işlerini yürütmekte olan çuha fabrikası emini Hüseyin Ağa, 22 Eylül 1721 tarihinde resmen hatayi fabrikasına da emin olarak atanmıştır. Hüseyin Ağa, inşa ve işletim giderlerinin karşılanması amacıyla miri adına hazineden ödenecek 30.000 guruşluk bütçenin 10.000 esedi guruşluk ilk taksitini aynı tarihte teslim almıştır. Bu tarih, 1719 yılının sonlarında Hüseyin Ağa’nın gözetiminde ilk inşa faaliyetlerine başlanan ve ilk numuneleri dokunan hatayi fabrikasının bir bakıma resmi kuruluş tarihi olmuştur. İlk taksiti verilmiş olan paranın önemli bir kısmı inşaat ve işletme giderlerine harcanmıştır. Bu para, Sakız’dan getirtilmiş olan ustabaşı Yorgi, kalfası Manol ve Sakız kökenli diğer işçilere dağıtılmıştır. Ayrıca makine malzemesi ve Sakız taraflarından ham ipek alımı yapılmıştır. Ancak Hüseyin Ağa’nın başlatmış olduğu faaliyet, planlanan hedefine tam olarak ulaşamamıştır. Kendisinden sonra tayin edilen eminler işletmeyi çalıştırmaya gayret göstermişlerdir. Aşağıda hatayi fabrikasının kuruluş ve işleyiş hikayesine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: