Özet:

Deve, sadece Arap kavimleri değil, Türk boyları arasında da önemli bir yere sahiptir. Özellikle Oğuz, Kazak, Kırgız, Türkmen ve Uygur Türklerinin yaşamlarının bir parçasıdır. Eti, sütü, derisi ve yünüyle göçebe kültürünün zenginlik göstergesidir. Devenin iyi bir uzun yol ulağı olması, Anadolu coğrafyasında deveye verilen önemi artırmıştır. Üstlendiği aktif rolle Türk tarihinin hemen hemen her döneminde yerini korumuştur. Yük ve binek hayvanı olarak sadece iktisadî hayatın değil, askerî gücün de en büyük yardımcısı olmuştur. Bütün bunlara bağlı olarak deveyle ilgili çok sayıda sözcük, terim, deyim ve atasözü Türkçenin söz varlığında yerini almıştır. Osmanlı Türkçesi de deveyle ilgili sözcükler yönünden oldukça zengindir. Türkçe sözcüklerin yanında Arapça kökenli sözcükler de sıkça kullanılmıştır. Özellikle Osmanlı medreselerinde Arapça öğretiminde faydalanılan sözlükler, deveyle ilgili sözcüklere yer vermesi bakımından önemli başvuru kaynaklarıdır. Sözlükler üzerinde yapılacak ilmî çalışmalar, bu sözcüklerin tespit edilmesine, anlamlandırılmasına önemli ölçüde katkıda bulunacaktır. Bu sözcüklerin bilinmesi, devenin Türklerin sosyal, ekonomik ve askerî hayatında üstlendiği rolü ortaya koyacak, böylece Ahterî-i Kebir’in söz varlığının büyük bir kısmının niçin deve ile ilgili terimlere ayırdığı sorusunun da cevabını verecektir. Bu çalışmada; ulaşım, beslenme, taşıma, savaş aracı gibi çok amaçlı kullanımı ile günlük hayatın önemli bir parçası olan devenin insan hayatındaki önemi sözcüklerle ortaya konulmak istenmiş; konuyla ilgili olarak yapılacak yeni çalışmalara katkı sağlanmak hedeflenmiştir. Bu amaç doğrultusunda, Muslihiddin Mustafa Ahterî’nin Ahterî-i Kebir adlı sözlüğüne başvurulmuştur. Sözlükte deveyle ilgili çok sayıda sözcük kullanıldığı, ancak bunlar üzerinde dil alanında herhangi bir çalışma yapılmadığı belirlenmiştir. Çalışmanın temel yöntemini, eserin mevcut söz varlığının taranması ve bunun sonucunda elde edilen malzemenin değerlendirilmesi oluşturmaktadır. Veriler, doküman analizi yöntemiyle incelenmiştir. İlk önce devenin cinsiyetine, fiziksel özelliklerine, yürüyüş biçimine göre aldığı adlar tespit edilmiş, bunlar taşıdıkları anlama göre sınıflandırılmış daha sonra sözlüksel bir sistem içerisinde alfabetik olarak sıralanmıştır.

Anahtar Kelimeler: