Abstract:

Özet Dil, duygu ve düşüncenin yansımasıdır. Konuşur, bu his ve fikirleri dışa aktarırken pek çok sözcük türü kullanır. Bu sözcük türlerinden en önemlisi de cümlenin temelini teşkil eden fiillerdir. Fiiller, oluş, kılış, kılınış ve durumları zamana, mekâna bağlı olarak bildiren sözcük türüdür. Çalışmada kılınış, kiplik ve çok anlamlılık konusu ele alınmıştır. Fiillerde kılınış, nesneldir (objektif) ve fiil mastarının temelinde var olan bir niteliktir. Konuşan ve işitenle öznel bir ilgisi bulunmaz. Zaman ve kiple ilgili türleri vardır. Görünüş ise özneldir, konuşurun ya da işitenin çekime girmiş bir fiile yüklediği farklı anlamlardır. Kılınış, fiilin aldığı eklere göre, görünüş, fiilin cümledeki diğer kelimelerle oluşturduğu bağlama göre değerlendirilir. Fiiller, kılınış bakımından, aldığı zaman eklerine göre, başlama, sürerlilik, bitme gibi fonksiyonlarda kullanıldığı görülmektedir. Dil bilim alanının tartışmalı konulardan olan kiplik konusu bu makalenin de konusunu oluşturmaktadır. Bu çerçevede, kipi, zaman (varsa tarz) ve şahıs kavramlarına bağlayan görüşlerin yanında kipin zamanla ilgisinin olmadığını belirten, konuşurun kendine hâs tutumu ve görüşleri olarak değerlendiren farklı görüşler de vardır. Bu çalışmada, kiplik kavramı ve kılınış değerlendirilirken, Johanson, Agop Dilaçar, Palmer’ın görüşü, esas alınmıştır. Bu görüşe göre, kiplik, zaman dışında insanın çeşitli ruh durumlarına, niyet ve isteğine göre oluşan gramatikal bir ulam olarak ifade edilir. Kılınış ise, fiilin aldığı zaman eklerine göre başlama, bitme, süreklilik fonksiyonuna göre değerlendirilmiştir. Çalışmanın diğer yönü, anlam konusunun ele alınmasıdır. Çağatay Türkçesi dönemine ait on bir eserin incelendiği bu makalede tespit edilen fiillerin çok anlamlı bir yapıya sahip olduğu görülmüştür. Çok anlamlılık, bir sözcüğün temel anlamının dışında yeni kavramları anlatır duruma gelmesi, yan anlam kazanması olarak ifade edilebilir. Bu çalışmada, tarafımdan hazırlanmış olan, Çağatay Türkçesinde Basit Fiiller ve Fiilden Fiil Yapım Eki Alan Fiillerde Yapı ve Çok Anlamlılık adlı çalışmada incelenen on sekiz eserden sadece on bir eserde tespit edilen kök hâlindeki fiillerden yararlanılmıştır. Bu fiiller, çok anlamlılık dışında, kılınış ve kiplik bakımından da değerlendirilmiştir. On bir eserde on dokuz fiilin altmış iki anlamda kullanıldığı belirlenmiştir. On dokuz fiilin kılınış bakımından en çok başlama ve bitme (8) fonksiyonunda, en az süreklilik, başlama (1) fonksiyonunda kullanıldığı tespit edilmiştir.

Keywords: