Özet:

Türk diline Araçadan ödünçlenen cezâ sözcüğü Kur’an’da “geribildirim” anlamına gelmektedir. Sözcüğe çokanlamlılık kazandıran ise bağlamdır. Olumlu bağlamda kullanıldığı zaman “ödül” anlamını veren sözcük, olumsuz bağlamda kullanıldığında ise “olumsuz yaptırım” anlamlarını kazanmaktadır. Türklerin İslâmiyeti kabul ettiği dönem olan Karahanlı Türkçesinin eserleri incelendiğinde sözcüğün Kur’an çevirileri yoluyla Türk diline girdiği anlaşılmaktadır. Türk dilinde bu dönemde “geribildirim” anlamına gelen ve oldukça yüksek kullanım sıklığına sahip bulunan yanut sözcüğü, Arapçadan ödünçlenen cezâ sözcüğü ile hemen hemen aynı anlam alanına sahiptir. Ayrıca, tıpkı bu sözcük gibi bağlama dayalı olarak “ödül” ve “ceza” anlamlarını kazanabilmektedir. Ödünçlemeden sonra Türk dilinde bu bağlamsal anlamlarıyla kullanılan sözcük daha sonra alıcı dilde anlam daralmasına uğrayarak yalnızca “olumsuz yaptırım” ifade eder hâle gelmiştir. Bu anlam değişmesi hadisesinde bir dil-içi faktör olarak ödünçlemenin rolü olduğu görülmektedir. Türk dilinde yaygın olarak kullanılan ve kendisiyle hemen hemen aynı semantik alana sahip olan yanut gibi bir rakibi olduğu göz önüne alındığında cezâ sözcüğünün bir prestij ödünçlemesi olduğu iddia edilebilir. Aynı semantik alana sahip olan iki sözcüğün girdiği etkileşim meydana gelecek semantik değişimin niteliğini belirlemiştir. Cezâ sözcüğü kutsal kitap kaynaklı bir prestij ödünçlemesi olması hem de bağlama dayalı olarak kazandığı “olumsuz” yaptırım anlamına itilmesi sayesinde ödünçlendiği dilde tutunabilmiştir. Bu itilmede ana rol, kaynak metin Kur’an’da ortaya çıkan olumsuz konotasyona aittir. Bu çalışmada, ilgili sözcüğün Türk dilinde uğradığı semantik değişimin başlamasında bir ödünçleme faktörü olarak yanut sözcüğüyle girilen etkileşimin rol oynadığı ve bu sürecin anlam daralması ile neticelenmesinin ana sebeplerinden birisinin de kaynak metin Kur’an’da bağlam, sıklık, söylem gibi bazı unsurların etkisiyle sözcüğün olumsuz konotasyon bildirmesi olabileceği ileri sürülecektir.

Anahtar Kelimeler: