Özet:

Belâgat kitapları söz ve mana sanatlarının örneklerle açıklandığı kitaplardır. Bu kitaplarda edebî sanatların birbirinden farklı isim ve tasniflerle verilebildiği görülmektedir. Me’ânî, beyân, bedî’olarak üç bölümden oluşan belâgat kitapları Tanzimat sonrası dönemde mekteplerde belâgat hocaları tarafından ayrı ayrı ders kitabı olarak okutulmaya başlandığından sayılarında epey bir artış görülmüştür. Belâgat kitapları 13.yüzyıl belâgat âlimi Sirâcuddîn-i Sekkâkî’nin Miftâhu’l-Ulûm’u ile bu kitabın şerh veya özetlerine dayanmış, ama bu kitapta bulunmayan bazı sanatlar da şerh ve özetlerde yer alabilmiştir. Belâgat kitaplarında genellikle bir cinas türü olarak ele alınan iştikâk da bu kitaplarda tecnîs bahsi içinde kısaca açıklanmıştır. İştikâk, iki kelimenin mana ve kök harflerindeki uygunluk durumudur. İştikâka benzeyen demek olan şibh-i iştikâk ise, iki sözün harflerinin tümünde veya çoğunda birlik bulunmasına rağmen aynı kökten bulunmaması durumudur. İştikâkın bir cinas türü olarak ele alınması büyük ölçüde Miftâhu’l-Ulûm’daki tanımdan dolayı oluşmuştur. Böyle olmakla beraber belâgat kitaplarındaki tanım ve tasnifin asıl kaynağı bu kitabın özeti durumundaki Telhîsü’l-Miftâh olmuştur. Arap harfli Osmanlı belâgat kitaplarındaki tarif ve tasniflerin de büyük ölçüde Telhîsü’l-Miftâh’a dayanılarak yapıldığı görülmektedir. Bu makalede Arapça temel belagat kitapları ve Arap harfli Osmanlı belagat kitapları incelenerek iştikakın tarif, tasnif ve cinasla ilişkisi gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler: