Özet:

Bir belâgat terimi olarak mana sanatları arasında yer alan istihdâm, belâgat kitaplarında seyrek ve farklı biçimde ele alınan sanatlardandır. Mana sanatlarından tevriye, iham, müşakele, tevcih, mugâlata-i maneviyye, cinâs-ı manevî gibi sanatların arasında adeta kaybolan istihdam, bazen bu sanatlardan birinin yerine de kullanılabilmiştir. Bu sanatta, iki anlamı bulunan bir kelimenin her iki anlamı için aynı ifade içinde ayrı ayrı kelimeler kullanıldığı gibi; kendisiyle bir anlamı, zamiriyle de diğer anlamı kastedilmekte veya kelimenin iki zamirinden her biriyle başka anlamları anlatılmaktadır. Bu sanatta, iki anlamı bulunan bir kelimeye diğer sözcükler bir nevi hizmet ettirilmekte ve farklı anlamlarına uygun gelen kelimeler seçilmektedir. Söz tekrarına dayalı edebî sanatlardan olan bu sanat, belâgat kitaplarının çoğunda yer almamış, alanlarda ise farklı biçimde verilmiştir. Birden çok anlamı bulunan kelimelerle ilgili olan tevriye, tevcih, müşakele gibi sanatlar belâgat kitaplarının çoğunda bir birlik içinde yer alırken istihdam sanatının çok az kitapta yer alması bu sanatın temel bir sanat olarak görülmemesi ile ilgilidir. Kitaplarda bu konuda bir birlik olmayıp ilk belâgat kitaplarından Miftâhu’l-ulûm’da bu sanatın adı geçmezken onu şerheden Kazvinî’nin el-Îzâh’ında geçmektedir. Tanzimat sonrası belâgat kitaplarında ise sadece birkaç kitapta geçmekte, bazılarında da başka bir sanatın diğer bir adı olarak değinilmektedir. Bu makalede bu sanat belâgat kitaplarından araştırılarak mukayeseli biçimde ortaya konulmaktadır.

Anahtar Kelimeler: