Özet:

Batı’da Türkmen halısına karşı gittikçe artan ilgiye rağmen bu halının ancak sanatsal ve teknik özellikleri araştırma konusu olmuştur. Bu makale Türkmen halısının bazı özelliklerini dilbilimsel açıdan ele alıyor.Yazıda uzun zamandır tartışma konusu olan halı sözcüğünün nasıl türediği açıklanıyor. Halı terminolojisinde ‘dokumaya başlamak’ anlamındaki yügürt- fiili incelenirken Türkmen ağızlarında Türkmen çadırının, toplandıktan sonra yerde bıraktığı daire biçimli izi için yaygın olarak kullanılan yügürt > yüwürt s özcüğünün yardımıyla yurt sözcüğünün nasıl türediği ortaya çıkarılıyor. Aynı şekilde Eski Tükçede ‘kocanın kardeşi’ anlamına gelen yurç sözcüğünün  etimolojisi de açıklığa kavuşturuluyor. Nikah kıymak (Azerbaycan Türkçesinde kesmek) birleşik fiili konusunda kimse pek kafa yormamış ve bu söz olduğu gibi kabul edilmiştir. Arapça nikah sözcüğünün Eski Türkçedeki karşılığı ‘düğüm’ anlamındaki tügün’dür. Bu yazıda nikah/ tügün kıymak deyiminin halyla ilgili olduğu açıklanıyor. İngilizcede evlenmek için to tie the not/  düğüm atmak deyimi kullanılırken bu deyimin Türkçe karşılığı tügünü kıymak/ düğümü kesmek’tir. Bunun halı ile ilgili olduğunu bir Türkmen evlilik ritüelinden öğreniyoruz: imam nikah kıyarken  Türkmen kadın da bir düğümü keser gibi elindeki makası sürekli açıp kapar. Öte yandan  Türkmen halısınınönemli desenine göl denir; her Türkmen boyunun kendisine özgü göl‘ü vardır. Bu desen Şamanizm’in yir sub kültü ile ilgilidir. Yir kavramı da Şamanizm’de kutsal sayılan dağ ile ifade edilir. Dağda yaşayan hayvanlar, meselâ dağ koçu konurbaş da kutsaldır. Türkmen halk müziğinde konurbaş mukamı vardır. Türkmen halısında dağ Kök Türk runik alfabesinde kullanılan t/ta harfiyle gösterilir. Kutsal olan evi temsil eden b/ eb harfi de Türkmen halısının desebleri arasında yer alır. İran’da, Türkmen Sahra’da Gökçe Dağ eteğinde Halid Nebi mezarı civarında bulunan karpuz biçimli mezar taşlarının üzerinde görülen alfabeyi andıran semboller bulunmaktadır. Bunlar Türkmen halısında görülen motiflere benzerler. Halının müzikle ilişkisi hakkında çok şeyler yazılmış, ancak şimdiye kadar somut bir sonuca varılamamıştır. Bu yazıda halınıneski adının Türklerineski müzik aleti olan kopuzdan türediği açıklanıyor. Zaten Türkmen halı tezgahında bir eşek vardır. Türkçede nedense buna eşik denir. Halbuki bu sözcük Farsçada da ‘küçük eşek’ anlamında ḫarek şeklinde kullanılır. Tezgahta telli sazın burgusunun da karşılıüı vardır. Argaç ise sazın tellerini andırır. Farsçada argaca tar denir. Bu isim dutar, sitar gibi müzik aletlerinde vardır. Tezgahın adı Türkmencede gurama’dır, çünkü bir müzik aleti gibi kuruluyor, akort ediliyor.

Anahtar Kelimeler: