Abstract:

Azerbaycan’ın Gence şehrinde XII. yüzyılda yamış, Türk dünyasının büyük şair ve düşünürü, ünlü “Hamse” (Beşlik) yazarı, muttaki, mutedil, mütevazı kişiliğe sahip, aynı zamanda, ölmez eserlerinin araştırmacıları tarafından “ehl-i marifet”, “ehl-i tevhid”, “ehl-i hikmet” gibi değerlendirilen ve kendisinden sonra ekol bırakan Nizami Gencevi (Genceli Nizami) gazel tarzında nazma çektiği lirik şiir örneklerinde de büyük maharet göstermiştir. Şairin “Hüsrev ve Şirin” ve “Leyla ve Mecnun” eserlerinde her bir gazel 30 beyitten ibarettir. Tüm gazeller kafiyeye göre mesnevi biçimindedir. Fakat mesnevilerdeki gazeller içeriğine göre geleneksel gazel janrı şeklinde nazma çekilmiş ve kendi ruhuna göre dönemin bu alanda kaleme alınmış eserleriyle örtüşmektedir. Nizami Gencevi gazellerinin şiirsel kelime hazinesinin yapısal-anlamsal analizi gösteriyor ki mısra veya beyitte aynı seslerin tekrarlanması, aynı kökten oluşan kelimelerin satır ve mısralarda paralel kullanılması, yani kök seslerinin tekrarlanması, aynı kelimelerin paralel şekilde tekrarlanması, aynı kelimelerin farklı pozisyonlarda tekrarlanması, aynı cinsli seslerin - sözlerin tekrarlanması, beytin son iki kelimesinin tekrarlanması vb. metin yapısının fonoloji, fonoleksik, semantik, kafiye düzeylerinde ritim ve ahenk oluşturan faktörlerdir. Uyumlu seslerin, homojen ve benzeri sözlerin tekrarı Yakın ve Orta Doğu klasik poetiği belagat bölümünün şiirsel kategorilerinde belirtilen “touzi”, “takrir”, “iştikak”, “red-üs-sadr alâ-el-ecuz”, “tecnis”in ve onun çeşitli türlerinin içerdiği şiirde, yani aliterasyon ve asonans fonksiyonlarında kullanılarak, ses ifadesini güçlendiriyor. According to our observations, at the phonopoetical level of the structure of text of ghazals of Nizami Gancavi words are selected by the poet by a principle of sound similarity or distinction. By repetition of analogous sound combinations, an alliterations (repetition of consonants) and assonance (repetition of vocals, i.e.long sounds) as an element of such stylistic figures as “touzi”, “ishtikak” the rhythm and melodic tone of a verse are created; and repetition of conformable words at phone-lexical level and at lexical-semantic level of a structure of the text of a gazelles of Nizami Gancavi in structure “takrir”, “tajnis” and “аks”, “the radd-sadr alal-ajz”, it, on the one aspect, strengthens the sound expression of a verse, on the other aspect serves enri- chment of semantic shades of a word, and also promotes emotionally-aesthetic perception of the text and facilitates its acoustical perception.

Keywords: