Özet:

Türkçenin gramerinde fiillerin ilgili oldukları isimlerle ilişkisini belirlemek üzere bir kategori oluşturan -ş-; -l-; -n- ekli gövdeleri, anlam bakımından fiillerde çatı başlığı altında ele alınmaktadır. Eski Türkçeden beri canlı bir kullanımı olan –t ekiyle meydana getirilen fiil çatısı da ettirgen (faktitif) ve oldurgan (causatif) işlevleriyle belirmektedir: akıt-, taşıt-, oynat- vb. Bu -t ekinin zaten ettirgen ve oldurgan gövdeler üzerine -Ir-t veya -DIr-t- biçiminde biriktiği de gözlenmektedir: kaç-ır-t, bit-ir-t- veya bildir-t-, aç-tır-t- vb. Türkçe oynattır- veya beklettir- gibi açık heceyle biten fiil gövdelerinde ise biriken ek dizisinin -t-DIr- biçiminde farklı olduğu da açıktır. Türkiye Türkçesinde genel gramerler dışında bazı monografilerle de bu sorun işlene gelmektedir. Bunların yanı sıra Genel Türk Dilinin Kıpçak sahasına ait bir yazı dili olan Karakalpakçada -t ettirgen gövdesi ise dikkat çekici özellikler taşımaktadır: Tek heceli ürkit- “korkutmak, ürkütmek” gibi fiillerde; çok heceli balpayt- (< balpay-) “yatıştırmak, teskin etmek”; antalat- (< antala-) “mecbur etmek, zorlamak” baykat- (< bayka-) “uyarmak”; sanat- (< sana-) “saydırmak” gibi fiillerde ettirgenlik morfemi -t’nin Karakalpakçada da Genel Türkçedeki kurallar doğrultusunda yapıma hizmet ettiği görülmektedir. Ancak Kkalp. dizilt- ( < dizil-) “bir sıraya koymak” ve jetilt- (< jetil-) “varmak, yetişmek” gibi edilgen gövdelerdeki ve alda-n-t- “birini aldatmak, kafa karıştırmak; birini sakinleştirmek”; alk-ın-t- “tüketmek; nefessiz bırakmak; heyecanlandırmak” gibi dönüşlü gövdelerdeki -t- ettirgen eki Karakalpak söz varlığında çok dikkat çekici kullanımlar olarak ortaya çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler: