Özet:

Hisbe kelimesi literatürde “hesaplamak” ya da “mükâfatlandırmak” anlamlarına gelmektedir. Teknik olarak, uygun davranışları teşvik eden, her türlü kabahat ve suçu önleyen devletin bir kurumunu ifade etmektedir. Hisbe teşkilatının, kadılık, mezalim mahkemesi ve şurta (toplum polisi) gibi İslami yargı müesseseleri ile yakın ilişkisi bulunmaktadır. Hisbe’nin fonksiyonları arasında kamu hukukunun korunması, düzenlenmesi ve pazardaki alıcı ve satıcıların davranışlarının denetlenmesi suretiyle bir anlamda sağlıklı ortamın oluşturulması bulunmaktadır. Hisbe esas olarak herkesin güvenliğinden emin olacağı şekilde hayatını sürdürebileceği, sosyal hayatın düzenli ve güvenli olduğu, tüketicilerin haklarının korunduğu ve toplumdaki ahlaki çürümenin önlendiği bir toplumsal düzen oluşturmak amacıyla İslami değerler ve ilkeler dikkate alınarak geliştirilmiş bir mekanizmadır. Gönüllü bir hesap-verebilirlik ve denetim sistemi olarak Hisbe’nin kökleri İslam’ın devlet olarak teşkilatlandığı ilk günlere kadar uzanır. Bu dönemde, Müslüman devletler pazarların kontrolü, yerel bazı hizmetlerin sunulması ve gerek toplumda ve gerekse ekonomide oluşabilecek bazı küçük sorunların kısa yoldan, etkili ve adil bir şekilde çözülmesini sağlamak amacıyla ayrı bir kurum teşkil edilmiş olup, bu kurum zamanla gelişerek işlevlerini artırmıştır. Tarih boyunca, zaman zaman önemi azalsa da, bu kurum farklı isimlerle ve farklı kurumsal yapılar halinde sürekli var olmuştur. Günümüzde de, her ne kadar Hisbe kurumu geleneksel haliyle devam etmemekte ve tüm işlevlerini bir arada yerine getiren bir kuruluş bulunmamaktaysa da, bu kurumun önemli işlevleri değişik kamu kurumları ve yerel yönetimler tarafından yerine getirilmeye devam etmektedir. Bu makalenin iki amacı vardır. Birincisi Hisbe kurumunun tarihi gelişimi, temel fonksiyonları ve bu kurumun meydana getirilme ve geliştirilmesinin ardında yatan nedenleri incelemek, ikincisi ise Müslüman ülkelerde bu kurumun fiili uygulama yöntemlerini incelemektir. Makale, Hisbe kurumunun tarihi gelişim sürecinin özetlenmesi ile başlamakta, Hisbe kurumunun başlıca işlevleri ile bu kurumun yöneticisi konumundaki “Muhtesib”in rolü ve görevlerinin kısa bir analizi ile devam etmekte ve bu kurumun işleyiş yönteminin Osmanlı, Pakistan ve Malezya örneklerinde incelenmesi ile son bulmaktadır.

Anahtar Kelimeler: