Özet:

Kaşgar Hanlığı, hâkimiyetini Yakup Bey’in şahsında ve önderliğinde elde ettiği dönemden Yakup Bey’in ölümüyle başlayan iç karışıklıklarla yıkılışına kadar İngiliz, Rus ticari ve siyasi rekabetinin önemli bir alanı olarak tarihte yerini almıştır. Bu rekabeti sürdüren, seyyahların Kaşgar Hanlığı hakkında bilgi edinme maksadıyla gerçekleştirdiği faaliyetler olmuştur. 19. yüzyılda coğrafya ekseninde yapılan bilimsel araştırmalar ve harita çizimleri Doğu Türkistan ve Hindistan arasındaki ticaret yollarının da bu minvalde incelenmesiyle devam etmiştir. Seyyahlar, haritalama faaliyetlerinin yanında bölgenin ve Kaşgar şehirlerinin ekonomik potansiyelini ve pazarlarındaki durumunu incelemiş ve raporlarına eklemiştir. George Hayward, Robert Berkley Shaw ve Thomas Douglas Forsyth gibi isimlerin gerçekleştirdiği bu seyahatler, coğrafya ve ticaret yolları hakkında o dönem için ihtiyaç duyulan, önemli bilgilere ulaşılmasını sağlamıştır. Yapılan gezilerle elde edilen bilgiler, bir sonraki seyahat için hazırlayıcı olmuştur. Bir önceki seyahatin sunduğu geçitler, alternatif seyahat rotaları, coğrafi bilgiler, yolların kervandaki hayvanlar için uygunluğu, seyyahlar tarafından bir silsile halinde devam eden bir sonraki keşif gezisinde denenebilmekte ve analiz edilebilmektedir. Bu seyahatler, coğrafya bilimi için olduğu kadar Orta Asya ve Doğu Türkistan’ın ilgili yıllardaki siyasi, ekonomik ve kültürel yapısını tanımak açısından da mühim hale gelmiştir. George Hayward’ın yaptığı seyahat, Kaşgar Hanlığı’nın şehirlerine ulaşım ve Hindistan ile Doğu Türkistan arasındaki ticaret yolları hakkında coğrafi bilgiler içermesi açısından önem arz etmiştir. Robert Berkley Shaw’un gerçekleştirdiği gezi ise ticari yoğunluk ve bölgeye gelen kervanların analizinden oluşmuştur. Thomas Douglas Forsyth’un gerçekleştirdiği Kaşgar Hanlığı gezisi ise çok kapsamlı ve gelişmiştir. Bu geziye katılan ve heyetin bir parçası olan bilim adamları aynı zamanda Kaşgar Hanlığı hakkında sahip olunan bilgileri ve analizleri de parça parça bir araya getirmiştir. Meydana çıkan raporlar, birçok farklı alandan uzmanın gerçekleştirdiği araştırmaların sonucunda elde edilen bilgileri içermiştir. Bu durum Forsyth’un Kaşgar’a gerçekleştirdiği seyahatin, Kaşgar Hanlığı ve Türk tarihi için olgusal olarak değerini ve ön plana çıkan bir kaynak olduğunu ortaya koymuştur. Heyette, Yarbay Thomas Edward Gordon, Yüzbaşı John Biddulph, Dr. Henry Bellew, Edward Francis Chapman, Dr. Ferdinand Stoliczka, Yüzbaşı Henry Trotter gibi farklı alanlardan uzmanlar bulunmuştur. Uzmanların maiyetinde bulunan Hintli hizmetkârlar ise seyahatlere eşlik etmişler ve gezilerin başarılı olmasını sağlamıştır. İngiliz otoritelerinin Doğu Türkistan’ın keşfine yönelik sağladığı destek ile seyahat, teknik ve bilimsel faaliyetlerin yürütülmesine olanak vermiştir. Bu sayede Kaşgar, Yarkent, Hoten, Yengisar gibi yerlerde yaşayan insanların fotoğrafları çekilebilmiştir. Pazarlardaki satıcıların fotoğrafları tarihi birer kanıt ve birincil kaynak olması açısından da değerlendirilmeyi hak etmiştir. Detaylı araştırma ve analizler, pazar yerlerinde kullanılan paraların cinsi ve değerleri, Kaşgar Hanlığı’na iktisadi açıdan ışık tutmuştur. Çarşı ve pazarların mali yoğunluğu ve dış ticaret sahasına daha fazla açılma potansiyelinin olup olmadığı da raporlarda ayrıntılı olarak yerini almıştır. Bu çalışmada İngiliz seyyahlarının raporlarına göre Doğu Türkistan şehirlerindeki tüccarlar, kervansaraylar, satılan ürünler ve pazarların ekonomik durumu, vergilendirme usulleri ve uygulama biçimleri incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: