Özet:

Bu çalışma, geç dönem Osmanlı düşünürlerinden olan Ali İrfan Eğribozî’nin (ö.?) İlm-i Ahvâl-i Ruh adlı kitabının incelenmesi ve transkripsiyonu amaçlamaktadır. Bu amaç doğrultusunda H. 1327 ve H. 1341 yıllarında iki defa İstanbul’da farklı matbaalarda basılan eserin transkripsiyonu ve muhteva analizi yapılmak suretiyle literatüre kazandırılması düşünülmüştür. Eserin müellifinin hayatı hakkında çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Ancak yazarın Şiven Yahud Hâtırât-ı Şebâbım adlı eserinden hayatı ile ilgili bazı bilgiler elde edilmektedir. Müellif, günümüzde Yunanistan sınırları içerinde kalan Eğriboz’da 1286/1869-70 yılında doğmuş, Mekteb-i Sultanî’de eğitim almış, Beyrut, Rodos, Diyarbakır, Manisa ve Afyon gibi çeşitli şehirlerde hem öğretmenlik hem de idarecilik yapmıştır. Eğitim, ahlâk, mantık ve dil alanlarında çeşitli eserler telif etmiştir. İslam düşünce geleneğinin ilk döneminden itibaren ruh hakkında müstakil eserler kaleme alındığı görülmektedir. Bu literatürün son yüzyıldaki önemli bir örneği de Ali İrfan Eğribozî’nin İlm-i Ahvâl-i Ruh adlı kitabıdır. Müellif, İlm-i Ahvâl-i Ruh adlı bu eserinde insanı ruhu açısından incelemiş ve buna paralel olarak insanı maddî yapısı, ilmî kişiliği ve ahlâkî boyutuyla da tahlil etmiştir. Eğribozi, mezkûr eserini üç bölüme ayırmıştır. Birinci bölümde ruh konusunu ele alır, ikinci bölümde ruhun kuvvelerine, üçüncü bölümde de akıl, aklın güçleri, ilim, ahlâk, vicdan konularına yer verir. Yazarın İlm-i Ahvâl-i Ruh adlı bu eserinde ruh konusu ile birlikte ruhun kuvveleri başlığı altında sinir, beyin, beyincik, omurilik soğanı gibi insanın maddi yapısını meydana getiren bazı organlarını incelemesi ve bu organları ruhun idrak kuvveleri ile ilişkilendirmesi dikkat çekmektedir. Müellif, insanın ruh ve bedenden müteşekkil bir varlık olduğunu söyler. İnsanın ruhi güçlerini duyu ve akıl gücü şeklinde ele alan müellif, bu güçlerin insanın insân-ı kâmil olmasındaki rolünü vurgular. Ayrıca o, akıl gücünün ilim elde etmede yegâne vasıta olduğunu söylemektedir. Bu çerçevede müellifin ilmi, maddî (fennî) ve manevî (hikmet) olarak ikiye ayırdığı görülmektedir. Müellif, eserin son kısımlarında ahlâk ilmini İslam ahlâk düşünürlerinin görüşlerine benzer şekilde ele almaktadır. Ahlâkın tabiî değil, kazanılmış olduğunu söyleyen Eğribozi, ahlâk düşüncesinde heva ve vicdan kavramlarına dikkat çekerek, vicdanı mahkeme-i temyiz şeklinde adlandırır. Dolayısıyla İslam düşünce geleneğinde ruh konusundaki literatürün önemli bir örneği olan Ali İrfan Eğribozî’nin İlm-i Ahvâl-i Ruh adlı bu kitabı, hem muhtevi olduğu meseleler hem de müellifinin konulara ilişkin yorum ve katkıları açısından kaydeğer bir eser niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler: