Özet:

Osmanlı Devleti’nin idarî mekanizmasının nirengi noktasını adaletle yönetim oluşturmuştu. Osmanoğulları’nın kuruluş yıllarından beri adalet mefkûresini şiar edinmesi bunun göstergesiydi. Beylikten devlete geçiş süresinin yaşandığı ilk yıllarda taşraya kadı ile beyin gönderilmesi adalete ne kadar önem verildiğini de ortaya koymaktaydı. Sistemli bir devlet teşkilatına sahip olan Osmanlı Devleti’nde kazaskerlik makamının kurulması adeta devletin taşıyıcı kolanlarının adalet üzerine inşa edildiğini göstermektedir. Geniş yetkilerle donatılarak taşraya gönderilen kadılar, eğitimlerinden teftişlerine ve görevlerinde uymaları gereken kurallar manzumesine kadar merkezi yönetimce belirlenirdi. Bu kuralların kanunla titizlikle belirlenmesinde Osmanlı Devleti’nin adaletle yönetime ve adalete vermiş olduğu önemi göstermektedir. Buna rağmen III. Murat döneminde reâyâ ve berâyâ Divân-ı Hümâyun’a bazı kadı ve naipler hakkında çok sayıda arz-i haller sunmuşlardı. Bu bağlamda kadı ve naiplerin taşrada haksızlıkları hakkında ehl-i örf ile ehl-i şer’den dahi arzların sunulmuş olması, merkezî yönetim tarafından bazı tedbirlerin alınmasını gerektirmişti. Kadı ve naiplerin denetimini her ne kadar merkezî yönetim yapsa da reâyâ ve berâyânın arzları/şikâyetleri denetim ve teftişte belirleyici olduğunu ortaya koymaktadır. Bu bağlamda Osmanlı Devleti, reâyâ ve berâyâya güvenip onları denetim sisteminin bir unsuru olarak görmüştür. XVI. yüzyılın ikinci yarısında kanûn-ı kadîmin bozulması ile liyakata dikkat edilmeden kadılık ve naiplik makamına atamaların yapılması, kadı adaylarının medreselerde iyi eğitim almadan mezun olmaları, bunların ekonomik sorunlar içerisinde yaşamaları ile rüşvet ve iltimasla davalara bakmaları; reâyâ ve berâyâ tarafından kadı ve naip kararlarının sorgulanmasına sebep olmuştur. Bu sebepten Divân-ı Hümâyûna, reâyâ ve berâyâ tarafından sayısız müracaatlar yapılmıştır. Bu müracaatların içeriğinin belirlenmesinde mühimme defterleri önemli bir yere sahip olduğu için makalenin yazımında belirleyici olmuştur. Bununla beraber kadı ve naiplerin görevlerini yaparken karşılaştıkları sorunlar ile kadı ve naipler arasında yaşanan sorunların neler olduğu, Divân-ı Hümâyûn’da tutulan mühimme defterlerindeki hükümlere bakılarak izah edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: