Özet:

Bu araştırma Ebu’l-Fazl Hubeyş bin İbrahim et-Tiflisî’nin 629/1231 yılında kaleme aldığı yazma eserin incelenmesinden oluşmaktadır. Eser 884/1486 yılında istinsah edilmiştir. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya bölümü 3574 numarada kayıtlı olan eser, talik hat ile Farsça olarak yazılmış olup, 99 yapraktan meydana gelmiştir. Bu yazmayı önemli kılan unsurların başında, ortaçağ İslam coğrafyasından günümüze intikal eden bilim ve sanat tarihi alanlarındaki eserlerin azlığı gelmektedir. Belki bilim tarihi sahası kısmen daha geniş olmasına karşın, bugün bile mevcut bulunan sanat eserlerinin ‘nasıl’ ve ‘hangi bilgi birikimi temelinde’ üretildiği soruları gizemini korumaktadır. Ele alınan yazma eser, bu gizeme cevap teşkil etmesi bakımından içerdiği fayda düşünüldüğünde, oldukça ön plana çıkmaktadır. Ebu’l-Fazl Hubeyş b. İbrahim et-Tiflisî sadece adı geçen kitabı kaleme almakla kalmamış, farklı alanlara hitap eden başka bir çok eser de yazmıştır. Bunlar psikoloji sahasından, Tıp ve astrolojiye kadar uzanan geniş bir sahayı kapsamıştır. Mevcut kitapların aynı tarihte yazılmış olması tesadüf olmamalıdır. Ebu’l-Fazl Hubeyş b. İbrahim et-Tiflisî, eserine Beyânü’n-Nücûm adlı eserini tasnîfinden sonra çeşitli konulardan teşekkül eden bu kitabı yazdığını belirterek başlamaktadır. Kendisinden önce bu konularla ilgili eser yazanların bilgilerini toplayarak böyle bir eser oluşturduğunu ve eserini de Beyânü’s-Sınâ‘a olarak adlandırdığını belirtmektedir. Esas itibarıyla bu yazma eser ansiklopedik bir içeriğe sahiptir. Üzerinde çalıştığımız nüshada yirmi bölüm yer almaktadır. Kimya, fizik gibi konuları ihtiva etmekle birlikte büyük bir bölüm sanat ve zanaat konularına tahsis edilmiştir. Örneğin Cevherlerin Boyanması, Kıymetli Taşlara Su Vermek, Çeşitli Silahların Yapımı, Renklerin Karışımı, Mürekkep ve Kalemin Hazırlanması gibi meseleler döneminin bilgi birikimi içinde irdelenmeye çalışılmıştır. Eserde sanat ve zanaat gruplarının ihtiyacı olan hammaddenin hangi yollardan elde edildiği konusundaki tecrübeler ortaya konulmaktadır. İfade olunan bilgiler, doğrudan bir sanat eserinin oluşturulmasının ötesinde, genel anlamda hammaddenin elde edilişini tanımlamaktadır. Anadolu Selçuklularının ilmî ve sanatsal faaliyetlerinin inceliklerinin vurgulandığı bu çalışma sayesinde dönemin kültür ve medeniyetine dair bazı hususlar açığa çıkarılmış olacaktır. Bu çalışmada, eserde bulunan bölümlerden sanat ve zanaat gruplarıyla ilgili bilgi içeren kısımlar ele alınmıştır. Bunlardan; “Kılıçlara ve Silah Aletlerine Su Vermek Hakkındaki” yedinci bölümden başlamak tercih edildi. Zira, her ne kadar kılıç ve silah görev olarak sanat ile tezat oluşturuyormuş gibi görülse bile, ortaçağdaki savaş ve savaş sonrası barış ortamının vazgeçilmez bir aracı durumundadır. Kılıca su verme işlemi birkaç alt başlık ile karşımıza çıkmaktadır. Bunların başında kesici aletlerin daha da keskinliğini sağlamak maksadıyla neler yapılması gerektiği ile kılıç ve bıçakların renklendirilmesi konuları gelmektedir. Kitabın giriş kısmında kozmik konularla ilgili bilgiler verildikten sonra aşağıdaki bölümler sıralanmaktadır: 1. Bölüm, Kimya Sanatı Hakkında. Bu bölümde kimya ilminin öneminden bahsedilerek genel kimya bilgileri aktarılmıştır. 2. Bölüm, Cevherler Hakkında. Bu bölümde kıymetli taşlar hakkında çeşitli bilgiler verilmiştir. 3. Bölüm, Cevahirin Boyanması Hakkında. Bu bölümde kıymetli taşların boyanması ve başka renklerle görünümlerinin sağlanması konusu aktarılmıştır. 4. Bölüm, Billur ve Minenin Boyanması Hakkında. Cam ve mine, önemli eşyalardan olması münasebetiyle, boyanması konusuna bir bölüm ayırılmıştır. 5. Bölüm, Her çeşit Aynanın Boyanması Hakkında. Klasik dönemde ayna çok bulunan bir malzeme olmadığından, aynanın boyanması konusu bir bölüm olarak aktarılmıştır. 6. Bölüm, Kıymetli Taşlara Su Vermek Hakkında. Kıymetli taşlara su vermek, onların ömür ve dayanım sürelerini artırmak amacıyla uygulanan bir yöntemdir. 7. Bölüm, Kılıç ve Silah Aletlerine Su Vermek Hakkında. Kılıç gibi kesici ve delici aletlere su verilerek daha sağlam ve keskin olmalarının sağlanması konusu işlenmektedir. 8. Bölüm, Çeşitli Sanatlar Hakkında olup boyama işlemleriyle ilgili klasik usullerden kabul edilen Bağdat ve Horasan boyama yöntemlerinden bahsedilmektedir. 9. Bölüm, Renkleri Karıştırmak Hakkında. Bu bölümde renklerin elde edilişiyle ilgili geniş bilgi verilerek renklendirme usulleri hakkında bilgi aktarılmaktadır. Ayrıca bu bölümde kına ile saç boyamadan da bahsedilmektedir. 10. Bölüm, Mürekkep ve Kalemi Hazırlamak Hakkında. Hat sanatının önemli hammaddesi durumundaki mürekkebin elde edilmesi konusu bu bölümde aktarılmıştır. Bu kısımda dikkati çeken husus, birden fazla yöntemle mürekkep elde etme imkanına sahip olunduğudur. Mürekkeple ilgili durumlar ayrıntılı bir şekilde anlatıldıktan sonra kağıdın renklendirilmesi konusu aktarılmıştır. 11. Bölüm, Kağıttan Yazıyı Silmek ve Ortaya Çıkarmak Hakkında. Bu bölümde kağıt üzerinde görülen yazıyı görülmez hale getirmek ve görülmeyen yazıları ise görülür kılmak için hangi yöntemlerin tatbik edilmesi gerektiği aktarılmıştır. 12. Bölüm, Her Çeşit Hayvanat Canlının Özelliği Hakkında 13. Bölüm, Canlıların Defi Yok edilmesi Hakkında 14. Bölüm, Özel Cevherler, Meyveler ve Özel Bitkiler Hakkında 15. Bölüm, Her Çeşit Suların Kullanımı Hakkında 16. Bölüm, Ateşin Kullanımı ve Işık İlimleri Hakkında 17. Bölüm, İçecek ve İçecek İlimleri Hakkında 18. Bölüm, Her Çeşit İşler Hakkında 19. Bölüm, Şişelerden İzleri Silmek Hakkında 20. Bölüm, Cinsel Birleşme ve Gebeliğin Sırlarını Ortaya Çıkarma Hakkında Bu bilgiler ışığında anlaşıldığı kadarıyla, bu eserle sanat ve zanaat gruplarının ihtiyacı olan hammaddenin hangi yollardan ve nasıl elde edildiği konusundaki tecrübeler ortaya konmaktadır. Burada ifade olunan bilgiler, doğrudan bir sanat eserinin oluşturulmasının ötesinde, genel anlamda hammaddenin elde edilişini tanımlamaktadır. Örneğin eserde bulunan formüllerle elde edilen mürekkebin günümüze kadar gelen hat sanatının nadide eserlerinde de kullanılmış olması mümkündür. Bunun yanında dönemin çanak ve çömleğinin günümüzün müze vitrinlerini dolduran unsurlardan bir kısmı olduğu da aşikârdır

Anahtar Kelimeler: