Abstract:

Kaynağını doğadaki seslerden alan ikilemeler, tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde pek çok örneği bulunan ve sıklıkla kullanılan söz varlığı ürünleridir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki sözlük birimlerin bir bölümünü de ses yansımalı ikilemeler oluşturmaktadır. Bu çalışmada, söz konusu ikilemeler belirlenmiş ve dayandıkları ses kaynakları bakımından sınıflandırılmış; örneklerin anlamları, metindeki kullanımları verilmiş; Türkiye Türkçesinin ölçünlü dilinde ve ağızlarında, ses kaynakları ya da karşıladıkları kavramlar açısından benzer, yakın ya da özdeş sayılabilecek kullanımlar gösterilmiştir. Bu doğrultuda Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki ses yansımalı ikilemeler, 12 alt bölümde gruplandırılmıştır. Bu ikilemelerin Türkiye Türkçesindeki biçimleri gözetildiğinde ağızlardaki örneklerin ölçünlü dildekilerden daha fazla olduğu görülür. Nesnelerin birbirine çarpma, sürtme, değme ya da vurması, suyun akma, yağma ya da dökülmesi; yüksek sesle konuşma ya da bağrışma gibi kaynaklara dayalı ikilemeler, ölçünlü dilde ve ağızlarda diğer gruplara göre daha çok örnek içermektedir. Çalışmada, Türkiye Türkçesinin ölçünlü dilindeki ve ağızlarındaki ikilemelerin belirlenmesi için kaynak olarak Türkçe Sözlük (TDK 2011) ve Derleme Sözlüğü (TDK 1993) kullanılmıştır.

Keywords: