Özet:

ar İmam Gazzâlî’nin tasavvufi bir yaşam tarzını benimsedikten sonra Kitap ve Sünnet’e uyma, selef-i salihinin yolunu takip etme ve nefsi ve kalbi terbiye/ıslah etme konusunda yazdığıönemli eserlerinden biri İhyâ’ü ‘Ulûmi’d-Dîn’dir. Gazzâlî, eserlerinde kalbi ve nefsi etkileyen ilimler hakkındaki görüşlerini detaylı bir biçimde aktarmaktadır. Bu çalışma özelde hadis ilmi, genel olarak dini/şer’i ilimler ile meşgul olmanın olumsuz etkileri konusunda Gazzâlî’nin yaklaşımını irdelemektedir. Gazzâlî’nin hadis ilmi konusundaki yaklaşımlarını tetkik etmek için öncelikle onun hadis bilgisi ve hadis öğrenimine dair tarihi malumatları edinmemiz gerekmektedir. Bu çalışmada Gazzâlî’nin hadis bilgisi hakkındaki yorumları doğru değerlendirmek amacıyla klasik dönem âlimlerinin ve çağdaş düşünürlerin görüşlerini mukayeseli bir şekilde ortaya koymaya çalıştık. Ayrıca Gazzâlî döneminde hadis ilminin durumu, bu dönemde öne çıkan hadis eserleri ve muhaddislerin hadis ile meşgul olma konusundaki görüşlerini ele aldık. Böylece bu dönemdeki hadis ilmi ve muhaddisler konusunda genel bir kanaate ulaştık. Gazzâlî ilimleri faydalı [mahmûde] ve zararlı [mezmûme] ilimler olmak üzere ikiye ayırmakta; şer’î ilimleri faydalı ilimler kategorisine dâhil etmektedir. Şeri ilimler içerisinde yer alan hadis ilmini de ‘(sahih hadis metinleri ile ilgili olan) usûl’ ve ‘(cerh-tadil ve rical ilmi ile ilgili olan) mutemmimat/teferruat’ olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Gazzâlî ilimler konusundaki bilgi edinimini ‘alt derece [iktisar]’, ‘orta derece [iktisad]’ ve ‘üst derece [istiksa]’ olmak üzere üç şekilde sınıflandırmaktadır. Gazzâlî hadis ilmini öğrenmeyi de bu üçlü taksime göre şekillendirmektedir. Buna göre Buhari ve Müslim’deki hadisleri bilme alt dereceyi [iktisar]; Buhari ve Müslim dışındaki sahih eserleri öğrenme orta dereceyi [iktisad] ve bu iki kategori dışındaki eserleri bilme de üst dereceyi [istiksa] kapsamaktadır. Ancak Gazzâlî genelde dini/şer’i, özelde hadis ilmi konusunda alt ve orta derecede bilgilenmeyi olumlu karşılarken; üst derecede bilgi edinimine olumsuz yaklaşım sergilemektedir. Aynı zamanda Gazzâlî ilimleri kabuk (sadef) ilimleri ve öz (cevher) ilimleri olmak üzere de ikiye ayırmaktadır. Hadis ilmini de bu kategori içinde yeniden değerlendiren Gazzâlî anlamı dikkate almaksızın hadis ezberlemeyi, hadisleri zahire göre anlamayı ve rical ilmiyle ilgilenmeyi kabuk (sadef) ilimler içerisine dâhil etmektedir. Gazzâlî hadis rivayetiyle meşgul olmanın veya hadis ve isnad öğrenmek için rihle/seyahat etmenin olumsuz etkilerinde bahsetmekte ve bu konuda görüşlerini delillendirmek amacıyla önceki muhaddislerin/âlimlerin kanaatlerine yer vermektedir.   Gazzâlî’ye göre hadis ilminin usulü sema’ (hadisi işitme), fehm (anlama), hıfz (ezberleme), amel ve neşrden (hadisi rivayet etme) oluşmaktadır. Ancak muhaddisler sema’ ve neşr ile yetinip fehm, hıfz ve amel gibi asıl amacı ihtiva eden unsurları terkettiler Esasen Gazzâlî tefsir, hadis ve fıkıh ilmiyle meşgul olmanın olumsuz etkilerinden bahsederken hadis konusuna fazlasıyla odaklanmaktadır. Kibir, kendini beğenme, riya, makam sevgisi, gurur ve fitne gibi olumsuz özellikler hadis ilmi ile meşgul olmanın etkilerindendir. Ancak Gazzâlî’ye göre bu olumsuz etkiler terkedilmesi gereken nitelikler olmakla birlikte bu etkiler, hadis ilmini öğrenmeyi ihmal sebebi olmamalıdır. Bununla birlikte Gazzâlî hadis ilminin kişiyi doğru yola ulaştıracak ilimlerden biri olduğu kanaatini taşımaktadır. Bu konuda Sufyan es-Sevri’nin “İlmi Allah’tan başkası için öğrendik. Ancak ilim Allah’tan başkası için öğrenilmeyi reddetti.” görüşünü aktarmaktadır. Gazzâlî’nin hadis ilmi ile meşgul olmanın olumsuz etkilerine dair görüşlerini ve bu konudaki delillerini değerlendirdikten sonra Gazzâlî’nin kanaatinin tutarlılığını farklı açılardan ortaya koymaya çalıştık Birincisi, Gazzâlî’ye göre hadis ilmi faydalı [mahmûde] dini/şer’i ilimler, farz-ı kifaye ve usulu’d-din kapsamına girmektedir. Nitekim bu görüş islam alimlerinin genel kanaatidir. İkincisi, Gazzâlî hadis ilmi ile ilgili olarak alt [iktisar] ve orta derecede [iktisad] bilgilenmeyi olumlu karşılarken; üst derecede [istiksa] bilgi edinimini olumsuzlamaktadır. Gazzâlî’nin bu yaklaşımı kendi dönemindeki bilgi anlayışı ile uyum içerisindedir. Çünkü bu dönemde cerh-tadil ve rical ilmine dair bilgiler mevcut kitaplarda yer aldığı için bunları öğrenmek kişiye fayda sağlamamakta ve bu tür bilgi edinimi ‘istiksa [üst derece]’ kapsamına girmektedir.  Üçüncüsü, Gazzâlî hadis ehlinin hadiste manaya/anlama önem vermesi gerektiğini vurgulamaktadır. Önceki dönemlerde zaruri olmasına ragmen bu dönemde hadis öğrenimi için gereklilik arzetmeyen rıhlenin/seyahatin terkedilmesi gerektiğini belirtmektedir. Bu sebeple Gazzâlî ve çağdaşı olan muhaddis Hatib Bağdadi, hadislerin lafızlarını önceleyip anlamı ve ameli öteleyen tutumu eleştirmektedir. Esasen Gazzâlî’den önceki dönemde hadis öğrenmek için yapılan seyahatler (rıhle) sona ermiş olup hadisler sahih, sunen, musned, cami ve mucem türü eserlerde bir araya getirilmiştir. Bu sebeple Gazzâlî’ye göre bu dönemde hadis rivayeti için meclisler oluşturmak ve bu meclislere iştirak etmek sadece kişiye dünyevi açıdan fayda sağlamaktadır. Çünkü erken dönemde muhaddisler bu faaliyeti gerektiği biçimde icra etmişler ve hadis literatürünün oluşması için ciddi çaba harcamışlardır. Nitekim Gazzâlî’nin vurguladığı üzere seyahat/rıhle, erken dönemde hadis öğrenme yollarından biridir.          Dördüncüsü, Gazzâlî döneminde hadisçiler ve ehl-i rey arasındaki tartışmalar neticesinde bu iki grup görüş ayrılığına düşmüşler ve bunun sonucunda hadisçilerin ilmi seviyesinde gerileme meydana gelmiştir. Aynı zamanda Hatib Bağdadi de tarihi vakıayı destekleyici bilgiler aktarmaktadır. Sonuç olarak bu çalışmada Gazzâlî’nin görüşlerini kendinden önceki ve sonraki dönemleri göz önünde bulundurarak değerlendirdik. Bu değerlendirme sonucunda Gazzâlî’nin bazı kanaatlerinin sadece kendi dönemini kapsadığını, bir kısmının ise tüm zamanları kapsayıcı genel nitelikte olduğunu detaylı bir biçimde ortaya koyduk.

Anahtar Kelimeler: